Ο διαχρονικός φίλος μας και γνωστός λαογράφος Ηλίας Τουτούνης μας έστειλε μια ανέλπιστη μελέτη για το Κάστρο της Οχιάς που ανατρέπει όσα γνωρίζαμε ως σήμερα.
Η αφεντιά μας μαζί με τον προαναφερόμενο συνεργάτη μας Η. Τουτούνη, έχουμε ασχοληθεί εκτενώς με το εν λόγω κάστρο. Το έχουμε επισκεφθεί αρκετές φορές. Έχουμε εντοπίσει και μετρήσει σχεδόν όλα τα κτήρια του, τους δέκα πέντε νερόμυλους και το νεκροταφείο του, στο οποίο έχουμε φωτογραφήσει ακόμη και οστά.
Η παρακάτω μελέτη που δημοσιεύτηκε στην Ηλειακή Πρωτοχρονιά – Ηλειακό Πανόραμα 18, σελ. 162, από τον Κωνσταντίνο Μπασέτα, στηρίζεται στο Οθωμανικό κατάστιχο 1/ 14622 του έτους 1461/ 63 που μεταγράφηκε από τον Οθωμανολόγο Γεώργιο Λιακόπουλο, στην αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή του στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, με τίτλο: «A Study of the early O“oman Peloponnese in the Light of an Annotated edi”on Princeps of the TT10-14662 O“oman Taxa”on Cadastre (ca 1460 -1463). University of London ( 2009)», αναφέρεται καταστιχωμένο το κάστρο και το χωριό Οξυβούνι.
Το Οξυβούνι,κάστρο (της Οχιάς),αναφέρεται καταστιχωμένο ως μεγάλο χωριό της Ηλείας, στις υπώρειες του Ερυμάνθου.
Είναι ο 11ος οικισμός της Πελοποννήσου, ένα από τα σημαντικότερα κάστρα της, ενώ για την Ηλεία είναι ένα από τα πολυαριθμότερα σε πληθυσμό και μάλιστα το 3ο μεγαλύτερο χωριό της, μετά το Γούμερο και το Χελιδόνι, στα μετέπειτα Βυζαντινά χρόνια και τα χρόνια της κατάκτησης της Πελοποννήσου από τους Τούρκους.
Όπως είπαμε και παραπάνω η μελέτη αυτή ανατρέπει όσα εμείς γνωρίζαμε ως σήμερα για το εν λόγω Κάστρο.
Είχαμε δηλαδή άλλη άποψη για την προέλευση της ονομασίας του χωριού Κακοτάρι και εδώ βλέπουμε, ότι προέρχεται από καταγεγραμμένο κάτοικο του κάστρου, που όπως θα δείτε στη συνέχεια είναι ο Σταμάτης Κακοτάρης.
Επίσης εντύπωση μας κάνουν τα ονόματα:
Γιάννης Θωμάς, Παπαγιάννης Ράγιος, Ρωμανός Μπαρμπούτας κλπ.
Οι φωτογραφίες του άρθρου είναι του Ηλία Τουτούνη.
Καλή ανάγνωση να έχετε.
Κώστας Παπαντωνόπουλος Νοέμβρης 2018
« “...Ηρθε εδώ ένας Τούρκος, ο οποίος ήταν Σούμπασης στο LOXIVUNI, ένα κάστρο στην περιοχή του Χελιδονίου, προς την Πάτρα, και το έβαλε, το κάστρο αυτό, στο πλευρό της εξοχότητά σας...'”, Μεθώνη, 17. 11. 1465. Ο επιτετραμμένος των Βενετών στη Μεθώνη» (Σάθας, Μνημεία Ελληνικής Ιστορίας, Τ. ΣΤã, σ. 64 & 65).
Πρόλογος
ια πολλά, ξένους τα κάστρα (πρβλ. αρκετές της Hopf φορές Ηλείας 1873, και σ. 206. γενικότερα από McLeod πολύ της Πελοποννήσου καλούς ερευνητές, 1972, σ. 353- 363. έχουν γραφεί έλληνες και Fenste, 1979, σ. 221-333. Carile 1968, στο: Fenster, ό.π., σ. 323. Σφηκόπουλος 1968. Παπανδρέου 1924 κ.ά.). Γιατί λοιπόν και πάλι αναφορά στα κάστρα της Πελοποννήσου, στα κάστρα της Ηλείας και ειδικότερα στο κάστρο της Ηλείας Οξυβούνι (Oxivuni); Ο λόγος είναι ότι σε πολλούς από τους καταλόγους κάστρων δεν είναι ξεκάθαρο, μέχρι σήμερα, σε ποιά κάστρα και σε ποιά μέρη αναφέρονται. Οι συγγραφείς και μελετητές του θεωρούν πολλά από τα κάστρα στα οποία αναφέρονται, ως αταύτιστα. Ενώ σε άλλους καταλόγους κάποια κάστρα παραλείπονται, με αποτέλεσμα και σήμερα ακόμη να υπάρχουν ασάφειες ως προς το που βρίσκονται κάποια από αυτά. Το θέμα περιπλέκεται περισσότερο και με τις διαφορετικές γραφές των ονομάτων τους ή και με τις διαφορετικές από πολλού ονομασίες τους. Ένα τέτοιο κάστρο που εθεωρείτο ως αταύτιστο από όλους τους παραπάνω συγγραφείς και μελετητές των Πελοποννησιακών κάστρων και κατ' επέκταση των Ηλειακών κάστρων, είναι και το κάστρο και χωριό Οξυβούνι (Oxivuni ), των ύστερων Βυζαντινών χρόνων και των χρόνων της κατάκτησής του από τους Τούρκους. Ακόμη και συγγραφείς, όπως ο Παναγιωτόπουλος, στο βιβλίο του Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου, Αθήνα 1985, στις σσ. 304 και 388,όπου αναφέρεται αντίστοιχα το Οξυβούνι με τα ονόματα Xivugni (Ξυβούνι) και Axouoni, δεν το ταυτίζει, θέτοντας μάλιστα ερωτηματικό στη σελίδα 304.Εξαίρεση αποτελεί ο Λιακόπουλος (Αδημ. Διδ. διατρ., 2009, T. Α' & Β'), όπου στη σελίδα 211 του Α' τόμου της εν λόγω διατριβής του, στην οποία διαπραγματεύεται τα Οθωμανικά κατάστιχα φορολογίας ΤΤ 10 και 1/14622 των ετών 1461/1463, τοποθετεί το χωριό κάστρο Οξυβούνι (kastel IKsovuni) στο οποίο αναφέρεται, στην περιοχή του τ. Δήμου Λασιώνος. Στην εν λόγω αναφορά του για το χωριό αυτό παραπέμπει και στον Carile (ό.π., ο οποίος για το κάστρο και χωριό αυτό χρησιμοποιεί τον όρο Chosivuni). Θα προσθέσουμε όμως ότι ούτε και αυτός προσδιορίζει επακριβώς την τοποθεσία του, αφού απλώς το τοποθετεί στο Δήμο Λασιώνος. Ο συγγραφέας τούτης της μελέτης είχε ακούσει για το κάστρο αυτό στο έτος 1968, όταν υπηρετούσε ως δάσκαλος στον κοντινό με το κάστρο Ξυβούνι οικισμό της Κερέσοβας Τσιπιάνων, αλλά τότε δεν μπορούσε να φανταστεί την ιστορία του και τη σημαντικότητα του μεγάλου αυτού μεσαιωνικού κάστρου και χωριού της Ηλείας, για την ίδια την Ηλεία αλλά και για όλη την Πελοπόννησο. Μόλις στα 2008 ερευνώντας για την τοπική ιστορία της ιδιαίτερης πατρίδος μου, το Χελιδόνι της Ηλείας (Βλ. Μπασέτας, 2013), διάβασα για πρώτη φορά σε Βενετικά κείμενα της εποχής του 1465 & 1466, σε 2 έγγραφα, για το κάστρο αυτό, αφού αναφέρεται σ' αυτά με το όνομα Οxivuni & Loxivuni (Σάθας, Μνημεία Ελληνικής ιστορίας, τ. Α' & Β'). Τότε είχα τις αμφιβολίες μου για το εάν το κάστρο αυτό των Βενετικών κειμένων ήταν το ίδιο με το κάστρο Οξυβούνι κοντά στο χωριό Κακοτάρι και στον οικισμό της Κερέσοβας Τσιπιάνων. Γι' αυτό και δεν χρησιμοποίησα τα έγγραφα αυτά. Ο εκλεκτός συμπολίτης μου, συγγραφέας και συνάδελφος Παναγιώτης Παπαθεοδώρου, ενώ ασχολούμουν με την συγγραφή τούτης της μελέτης και με αφορμή την ανταλλαγή απόψεων για την ιστορία του τόπου μας, μου έστειλε ένα από τα βιβλία του με τίτλο «Τα κάστρα του Ερυμάνθου», όπου στις σελίδες 12- 16, αναφέρεται στο κάστρο Οξυβούνιο ή Ξυβούνι. Το βιβλίο αυτό με έπεισε ότι το Οξυβούνι που θέλησα να παρουσιάσω στην μελέτη μου αυτή ως ένα από τα μεγάλα αλλοτινά χωριά της Ηλείας, ύστερα από την παρουσίαση και των άλλων μεγάλων χωριών της Ηλείας, Γούμερο και Χελιδόνι ( Βλ. Μπασέτας, ό π.), είναι όντως το Οξυβούνι κοντά στο Κακοτάρι Ηλείας. Και αυτό, γιατί στο βιβλίο αυτό δεν αναφέρεται μόνο το όνομα του κάστρου, ως Οξυβούνιο ή και Ξυβούνι, αλλά και οριοθετείται πλήρως η τοποθεσία του, αφού αναφέρει ότι το κάστρο αυτό βρίσκεται «στη δεξιά όχθη του άνω Πηνειού ποταμού... και σε απόσταση 2 περίπου χιλιομέτρων από το χωριό Κακοτάρι Ηλείας, στα ΒΑ του» (σ.12). ΓιΓ αυτό το κάστρο ο κ. Παπαθεοδώρου προσθέτει ότι: «.. Τα σωζόμενα ερείπια είναι μεσαιωνικά, γνωστά και με το όνομα κάστρο της Οχιάς...Οι κάτοικοι αυτής της πόλεως, σε κάποια στιγμή... μετοίκησαν και δημιούργησαν σε άλλο μέρος νέο ξεκίνημα... Τα απομεινάρια των τειχών, τα σκαλίσματα κεφαλών, πουλιών, σταυρών ...αν είχαν φωνή, θα μας έλεγαν για αποξεχασμένες εποχές, για αγώνες, για μεγαλεία...». Το κάστρο, όμως, αυτό, σύμφωνα με όσα θα εκτεθούν παρακάτω με βάση τους καταλόγους των Πελοποννησιακών κάστρων, τα Βενετικά κείμενα και κυρίως με βάση τα Οθωμανικά κατάστιχα της εποχής της κατάκτησης της Πελοποννήσου των ετών 1461-1463, θα μας μιλήσει. Θα μας μιλήσουν τα ερείπιά του!
2) Το Οξυβούνι ως κάστρο, μέσα από τους καταλόγους των Πελοποννησιακών και κατ' επέκταση των Ηλειακών κάστρων. Το Οξυβούνι, ως κάστρο, αναφέρεται για πρώτη φορά σε έναν κατάλογο των Πελοποννησιακών κάστρων του έτους 1450 με το όνομα «Οeszugni».Αυτός ο κατάλογος, ο οποίος ήταν άγνωστος έως το 1979, δημοσιεύθηκε από τον ερευνητή Fenster, στο Βyza- ntinische Zeitschrift (τ. 72, 1979, σ. 329 & εξ.). Ο ερευνητής αυτός, αν και συσχετίζει το κάστρο «Οes zugni» με άλλους γνωστούς καταλόγους, όπως με εκείνον του Hopf του έτους 1467, στον οποίο απαντάται τo Οξυβούνι με το όνομα «Cusi- beni» (Βλ. Hopf 1873, σ. 206) και με τον κατάλογο του Carile του έτους 1469, στον οποίο το Οξυβούνι απαντάται με το όνομα «Chosivuni» (Βλ. Carile 1968, σ. 99), εντούτοις το θεωρεί αταύτιστο. Τον κατάλογο αυτό των Πελοποννησιακών κάστρων, του έτους 1450, στο σημείο που αφορά τα Ηλειακά κάστρα, τον παραθέτουμε στην συνέχεια για θεμε- λίωση των παραπάνω και αφορούν τα κάστρα με τα νούμερα 50-72, τα οποία ο ίδιος ο Fenster τα τοποθετεί στην Ηλεία.
2.1) Κατάλογος των κάστρων της Πελοποννήσου του έτους 1450, κατά Fenster.
Στον κατάλογο αυτό τα κάστρα της Πελοποννήσου που καταγράφονται φθάνουν τα 120 και ταξινομούνται από τον ίδιο το συγγραφέα Fenster κατά Νομούς, την παλαιότερη διοικητική διαίρεση της Πελοποννήσου. Στον Νομό Ηλείας, στην περιφέρεια της Ηλείας, συναντά κανείς 22 κάστρα και μάλιστα με αύξοντα αριθμό 50 - 72. Σ' αυτά τα κάστρα, από αυτόν τον σχετικά άγνωστο στην Ελλάδα κατά- λογο και με τη σειρά που έχουν καταγραφεί σ' αυτόν, θα αναφερθούμε στη συνέχεια: Κάστρα της Ηλείας κατά Fenster ...
50) Zardischo (Το Γάτσικο, πλησίον Σκιαδά )
51) Sant Lea (Ο Αγιος Ηλίας Πηνείας;)
52) Bel Veder (Tο Ποντικόν κάστρο / Κατάκωλο)
53) Samicho (Στάμιρο / Χαντζή, Πηνεία )
54) Aruano Castro (Το Aρβανόκαστρο, Μίνθη Ολυμπίας)
55) Holina (Η flλενα)
56) Chlidone (Το Χελιδόνι, Ηλείας)
57) Vumero (Το Γούμερο)
58) Oes Zugni (Το Oξυβούνι, που περιγράφουμε)
59) Domocho (Η Ρετεντού;)
60) Zardisa (Garditsa, Περιβόλια Ολυμπίας )
61) Spelitsa (Παύλιτσα/ Φιγαλεία)
62) Aronba (Παλιακούμπα)
63) Stamι (δεν υπάρχει σε άλλους καταλόγους - αταύτιστο )
64) Fanari (Παλαιόκαστρο)
65) Medriza(Γρύλος Ολυμπίας;)
66) Dimigniza (Πλησίον Γκραίκα, κατά Fenster, ή το κάστρο των Τριποτάμων κατά Σφηκόπουλο, ό.π., σ. 45)
67) Zoia (Το Πράσινο )
68) Vumago (ΤοΒούναργο)
69) Αraclovo (Το Αράκλοβο, πλησίον Σμέρνας; )
70) Criuogeri (Kirvukor, Το Παλαιόκαστρο στο όρος Μίνθη Ολυμπίας)
71) Persia (Ποριά, πλησίον Στροβιτσίου)
72) Strouizi (Λέπρεον)...
Οι ταυτοποιήσεις που τίθενται δίπλα από τα Ηλειακά κάστρα του αναφερόμενου καταλόγου γίνονται από τον ίδιο τον ερευνητή Fenster, αφού συσχετίζει το όνομα κάθε κάστρου που αναφέρει, με τα ονόματα και από άλλους καταλόγους, όπως με εκείνους του 1467 και 1469 του Hopf και του Carile αντίστοιχα (Βλ. ό.π., σ. 331). Βεβαίως εμείς, εδώ, στις παρενθέσεις αναφέρουμε τις ταυτοποιήσεις όλων αυτών στα ελληνικά, λαμβάνοντας υπόψη και τους Έλληνες συγγραφείς που προσπάθησαν να ταυτοποιήσουν τα ονόματα των Ηλειακών, στην προκειμένη περίπτωση, κάστρων, όπως λ.χ. ο Σφηκόπουλος (ό π.).
Θα παρατηρήσουμε επίσης ότι από τον παραπάνω κατάλογο λείπουν τα κάστρα του Χλουμουτσίου, της Αγουλινίτσας κ.ά., όπως και από άλλους καταλόγους άλλων συγγραφέων λείπουν κάποια κάστρα που αναφέρονται στον παραπάνω κατάλογο του Fenster, όπως για παράδειγμα το κάστρο Οξυβούνι, στο18 οποίο αναφερόμαστε στην εργασία αυτή και την σπουδαιότητα του οποίου προσπαθούμε να αναδείξουμε. Οι παραλείψεις βεβαίως αυτές οφείλονται στους αντιγραφείς των καταλόγων αυτών καθώς και στις διαφορές αντιστοιχίας της μιας γλώσσας με την άλλη. Η πηγή όλων των καταλόγων φαίνεται να είναι ένας και μοναδικός κατάλογος από την εποχή της Φραγκοκρατίας. Επιπλέον θέλουμε να παρατηρήσουμε ότι το κάστρο Οξυβούνι το συναντάμε για πρώτη φορά στον παραπάνω κατάλογο του Fenster και όχι νωρίτερα, π.χ. στους χωρογραφικούς πίνακες του Hopf των ετών 1364 (Hopf, 1873, σ.139).
Το κάστρο Οξυβούνι, όμως, το συνάντησε ο συγγραφέας τούτης της μελέτης και σε έγγραφα Βενετικά που αναφέρονται στην περιοχή της Ηλείας κατά τη διάρκεια του πρώτου Βενετοτουρκικού πολέμου. Σ' αυτά τα έγγραφα θα αναφερθούμε στην συνέχεια.
3) Το Οξυβούνι μέσα από Βενετικά κείμενα του 1465/66. Η παρουσία του στον Α' Βενετοτουρκικό πόλεμο
Κατά την έναρξη του Α' Βενετοτουρκικού πολέμου γνωρίζουμε ότι πολλά κάστρα και χωριά της Πελοποννήσου τάχθηκαν στο πλευρό των Βενετών, αν και ήταν υποδουλωμένα πρόσφατα στους Τούρκους. Τέτοια χωριά και κάστρα της Πελοποννήσου ήταν και πολλά χωριά και κάστρα στα ΒΔ της, μεταξύ των οποίων και τα Ωλενιακά κάστρα και χωριά της Ηλείας, όπως το Γούμερο, το Χελιδόνι και η Ώλενα, αλλά και στα παράλια, όπως το Ποντικόκαστρο. Γεγονότα από την περιοχή αυτή και κυρίως από τα Ωλενιακά χωριά, έχουμε αναφέρει στο βιβλίο μας, με τίτλο «Το Χελιδόνι της Ηλείας» (Μπασέτας, ό.π., σ. 103- 122). Γεγονότα και ιστορίες που αναφέρονται στον Α' Βενετοτουρκικό πόλεμο και αφορούν χωριά και κάστρα της ΒΔ Πελοποννήσου, όπως των Ωλενιακών χωριών, υπάρχουν πολλά που αναφέρονται και σε άλλα κάστρα και χωριά της Ηλείας, λ.χ., στο Οξυβούνι, για το οποίο γίνεται λόγος στην εργασία μας αυτή και για τα οποία γεγονότα θα αναφερθούμε αμέσως παρακάτω. Σκοπός η ανάδειξη του ερειπωμένου σήμερα χωριού και κάστρου, αλλά και μέρους της τοπικής ιστορίας της Ηλείας.
Εντοπίσαμε δύο Βενετικά έγγραφα που αναφέρονται στο Οξυβούνι. Το ένα λέει, με υπογραφή του επιτετραμμένου της Βενετίας στη Μεθώνη προς τον Δόγη προφανώς της Βενετίας (ό. π.), ότι ο κυβερνήτης του Χελιδονίου Δονάτος Κιβράνης του έστειλε επιστολές στις οποίες του γράφει ότι «...πολλά από εκείνα τα μέρη του Χελιδονίου θέλουν να παραδοθούν στη εξοχότητά σας και ήδη δέχθηκε μερικά και μου ζητάει την άδεια να δεχθεί και άλλα. Με γράμμα μου, του έδωσα την άδεια να το πράξει ... Σας πληροφορώ επί πλέον ότι ήδη, ήρθε εδώ ένας Τούρκος, ο οποίος ήταν Σούμπασης (διοικητής ) στο Loxivuni, ένα κάστρο στην περιοχή του Χελιδονίου, προς την Πάτρα και έβαλε αυτό το μέρος στο πλευρό της εξοχότητά σας. Τον υποδέχθηκα πολύ καλά, θα τον βαπτίσω, θα ντύσω αυτόν και την οικογένειά του με καινούρια ρούχα και θα τον τιμήσω, ώστε να γίνει παράδειγμα και για τους άλλους που έρχονται προς το μέρος μας με καλή διάθεση» (Μεθώνη, Σάθας, ό.π.).
Το δεύτερο έγγραφο είναι γραμμένο τρείς μήνες αργότερα, στις 1-3-1466, από τον ίδιο επιτετραμμένο της Βενετίας στη Μεθώνη, αναφέρεται στο ίδιο θέμα, απευθύνεται και πάλι προς τον Δόγη της Βενετίας, με τη διαφορά ότι το κάστρο Οξυβούνι, το οποίο αναφέρεται ξεκάθαρα ως «OXIVUNI», τοποθετείται τώρα στη περιοχή της Γλαρέτζας. Το κάστρο αυτό που έβαλε στα χέρια μας ο διοικητής του «... βρίσκεται σε ένα πολύ καλό σημείο και είναι πιο ευνοϊκό σε σχέση με τα άλλα κάστρα που μας ανήκουν (εννοείται στους Βενετσιάνους ). Ο Τούρκος θέλει να βάλει αυτό το μέρος στα χέρια της εξοχότητά σας, θέλει να γυρίσει στην χριστιανική πίστη και θέλει να μας υπηρετήσει. Η υπερηφάνεια μας και η ευγνωμοσύνη μας δεν μας επιτρέπουν να τον αφήσουμε, πρέπει να σώσουμε την ψυχή του και να τον έχουμε σύμμαχο στις περιοχές μας. Την τρίτη ημέρα του κυρίου, του μήνα Μάρτη, θα βαπτιστεί επίσημα με την οικογένειά του στην εκκλησία του Αγίου Μάρκου, ενώπιον του Πρίγκιπα, του δικού μας άρχοντα, να του δοθούν 8 Φιορίνια το μήνα και 30 στρατιώτες υπό την υπηρεσία του, με τους οποίους να φροντίσει τα συμφέροντά μας στο Μοριά. Να ντυθούν εκείνος και η οικογένειά του με καλά ρούχα και όταν με τη θέληση του Θεού, θα πετύχει η αποστολή μας στο Μοριά να του δοθούν ένα μέρος από τα εξοχικά του ονομαζόμενου κάστρου Οxivuni και επί πλέον να του δοθούν 25 δουκάτα για τα έξοδά του να πηγαίνει στο Μοριά» (Σάθας, Μνημεία Ελληνικής Ιστορίας, τ. Ε', σ. 28).
Δεν θα σχολιάσουμε τα παραπάνω κείμενα, τα οποία μιλούν εύγλωττα για τη κατάσταση του Μοριά στον Α' Βενετοτουρκικό πόλεμο, όπου άλλα χωριά και κάστρα ανήκουν ή κατέχονται από τους Βενετούς και άλλα από τους Τούρκους (Βλ. καταλόγους 1463 και 1467, ό.π.). Θα τονίσουμε μόνο ότι τα κείμενα αυτά ρίχνουν άπλετο φως για την κατάσταση που επικρατούσε την εποχή εκείνη στο κάστρο και χωριό Οξυβούνι, το οποίο θεωρείται Τούρκος διοικητής του αυτομολεί στους Βενετούς, παραδίδοντας και το κάστρο του σ' αυτούς. Γι' αυτό και οι Βενετοί τον τιμούν, τον πληρώνουν και του τάζουν και εξοχικά από το Οξυβούνι, όταν γίνουν πλήρως κύριοι του Μοριά. Το τι έγινε σ' αυτόν τον πόλεμο είναι γνωστό (πρβλ. για την περιοχή της Ηλείας, Μπασέτας, 2013), όπως είναι γνωστό και ποια η τύχη των υπόλοιπων χωριών και κάστρων που πήραν το μέρος των Βενετών, μεταξύ των οποίων και το Οξυβούνιο. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε σε αυτό το σημαντικό μεσαιωνικό κάστρο και μεγάλο χωριό Οξυβούνιο μέσα από τα Οθωμανικά κατάστιχα του έτους 1461/63, τα οποία φανερώνουν πλήρως την ταυτότητά του.
4) Το Οξυβούνι κάστρο και μεγάλο χωριό της Ηλείας σύμφωνα με το Οθωμανικό κατάστιχο 1/ 14622 του έτους 1461/ 63
Το Οξυβούνι, σύμφωνα με το ανωτέρω Οθωμανικό κατάστιχο που μεταγράφηκε από τον Οθωμανολόγο Γεώργιο Λιακόπουλου στην αδημ. Διδ. Διατριβή του οποίο αναφερόμαστε στην εργασία αυτή και την σπουδαιότητα του οποίου προσπαθούμε να αναδείξουμε. Οι παραλείψεις βεβαίως αυτές οφείλονται στους αντιγραφείς των καταλόγων αυτών καθώς και στις διαφορές αντιστοιχίας της μιας γλώσσας με την άλλη. Η πηγή όλων των καταλόγων φαίνεται να είναι ένας και μοναδικός κατάλογος από την εποχή της Φραγκοκρατίας.
Επιπλέον θέλουμε να παρατηρήσουμε ότι το κάστρο Οξυβούνι το συναντάμε για πρώτη φορά στον παραπάνω κατάλογο του Fenster και όχι νωρίτερα, π.χ. στους χωρογραφικούς πίνακες του Hopf των ετών 1364 (Hopf, 1873, σ.139). Το κάστρο Οξυβούνι, όμως, το συνάντησε ο συγγραφέας τούτης της μελέτης και σε έγγραφα Βενετικά που αναφέρονται στην περιοχή της Ηλείας κατά τη διάρκεια του πρώτου Βενετοτουρκικού πολέμου. Σ' αυτά τα έγγραφα θα αναφερθούμε στην συνέχεια.
3) Το Οξυβούνι μέσα από Βενετικά κείμενα του 1465/66. Η παρουσία του στον Α' Βενετοτουρκικό πόλεμο
Κατά την έναρξη του Α' Βενετοτουρκικού πολέμου γνωρίζουμε ότι πολλά κάστρα και χωριά της Πελοποννήσου τάχθηκαν στο πλευρό των Βενετών, αν και ήταν υποδουλωμένα πρόσφατα στους Τούρκους. Τέτοια χωριά και κάστρα της Πελοποννήσου ήταν και πολλά χωριά και κάστρα στα ΒΔ της, μεταξύ των οποίων και τα Ωλενιακά κάστρα και χωριά της Ηλείας, όπως το Γούμερο, το Χελιδόνι και η Ώλενα, αλλά και στα παράλια, όπως το Ποντικόκαστρο. Γεγονότα από την περιοχή αυτή και κυρίως από τα Ωλενιακά χωριά, έχουμε αναφέρει στο βιβλίο μας, με τίτλο «Το Χελιδόνι της Ηλείας» (Μπασέτας, ό.π., σ. 103-122). Γεγονότα και ιστορίες που αναφέρονται στον Α' Βενετοτουρκικό πόλεμο και αφορούν χωριά και κάστρα της ΒΔ Πελοποννήσου, όπως των Ωλενιακών χωριών, υπάρχουν πολλά που αναφέρονται και σε άλλα κάστρα και χωριά της Ηλείας, λ.χ., στο Οξυβούνι, για το οποίο γίνεται λόγος στην εργασία μας αυτή και για τα οποία γεγονότα θα αναφερθούμε αμέσως παρακάτω. Σκοπός η ανάδειξη του ερειπωμένου σήμερα χωριού και κάστρου, αλλά και μέρους της τοπικής ιστορίας της Ηλείας.
Εντοπίσαμε δύο Βενετικά έγγραφα που αναφέρονται στο Οξυβούνι. Το ένα λέει, με υπογραφή του επιτετραμμένου της Βενετίας στη Μεθώνη προς τον Δόγη προφανώς της Βενετίας (ό. π.), ότι ο κυβερνήτης του Χελιδονίου Δονάτος Κιβράνης του έστειλε επιστολές στις οποίες του γράφει ότι «...πολλά από εκείνα τα μέρη του Χελιδονίου θέλουν να παραδοθούν στη εξοχότητά σας και ήδη δέχθηκε μερικά και μου ζητάει την άδεια να δεχθεί και άλλα. Με γράμμα μου, του έδωσα την άδεια να το πράξει ... Σας πληροφορώ επί πλέον ότι ήδη, ήρθε εδώ ένας Τούρκος, ο οποίος ήταν Σούμπασης (διοικητής ) στο Loxivuni, ένα κάστρο στην περιοχή του Χελιδονίου, προς την Πάτρα και έβαλε αυτό το μέρος στο πλευρό της εξοχότητά σας. Τον υποδέχθηκα πολύ καλά, θα τον βαπτίσω, θα ντύσω αυτόν και την οικογένειά του με καινούρια ρούχα και θα τον τιμήσω, ώστε να γίνει παράδειγμα και για τους άλλους που έρχονται προς το μέρος μας με καλή διάθεση» (Μεθώνη, Σάθας, ό.π.). Το δεύτερο έγγραφο είναι γραμμένο τρείς μήνες αργότερα, στις 1-3-1466, από τον ίδιο επιτετραμμένο της Βενετίας στη Μεθώνη, αναφέρεται στο ίδιο θέμα, απευθύνεταικαι πάλι προς τον Δόγη της Βενετίας, με τη διαφορά ότι το κάστρο Οξυβούνι, το οποίο αναφέρεται ξεκάθαρα ως «OXIVUNI», τοποθετείται τώρα στη περιοχή της Γλαρέτζας. Το κάστρο αυτό που έβαλε στα χέρια μας ο διοικητής του «... βρίσκεται σε ένα πολύ καλό σημείο και είναι πιο ευνοϊκό σε σχέση με τα άλλα κάστρα που μας ανήκουν (εννοείται στους Βενετσιάνους ). Ο Τούρκος θέλει να βάλει αυτό το μέρος στα χέρια της εξοχότητά σας, θέλει να γυρίσει στην χριστιανική πίστη και θέλει να μας υπηρετήσει. Η υπερηφάνεια μας και η ευγνωμοσύνη μας δεν μας επιτρέπουν να τον αφήσουμε, πρέπει να σώσουμε την ψυχή του και να τον έχουμε σύμμαχο στις περιοχές μας. Την τρίτη ημέρα του κυρίου, του μήνα Μάρτη, θα βαπτιστεί επίσημα με την οικογένειά του στην εκκλησία του Αγίου Μάρκο ενώπιον του Πρίγκιπα, του δικού μας άρχοντα, να του δοθούν 8 Φιορίνια το μήνα και 30 στρατιώτες υπό την υπηρεσία του, με τους οποίους να φροντίσει τα συμφέροντά μας στο Μοριά. Να ντυθούν εκείνος και η οικογένειά του με καλά ρούχα και όταν με τη θέληση του Θεού, θα πετύχει η αποστολή μας στο Μοριά να του δοθούν ένα μέρος από τα εξοχικά του ονομαζόμενου κάστρου Οxivuni και επί πλέον να του δοθούν 25 δουκάτα για τα έξοδά του να πηγαίνει στο Μοριά» (Σάθας, Μνημεία Ελληνικής Ιστορίας, τ. Ε', σ. 28). Δεν θα σχολιάσουμε τα παραπάνω κείμενα, τα οποία μιλούν εύγλωττα για τη κατάσταση του Μοριά στον Α' Βενετοτουρκικό πόλεμο, όπου άλλα χωριά και κάστρα ανήκουν ή κατέχονται από τους Βενετούς και άλλα από τους Τούρκους (Βλ. καταλόγους 1463 και 1467, ό.π.). Θα τονίσουμε μόνο ότι τα κείμενα αυτά ρίχνουν άπλετο φως για την κατάσταση που επικρατούσε την εποχή εκείνη στο κάστρο και χωριό Οξυβούνι, το οποίο θεωρείται σημαντικό και για τους Βενετούς. Το κάστρο αυτό, ενώ το κατέχουν ακόμη οι Τούρκοι, ο Τούρκος διοικητής του αυτομολεί στους Βενετούς, παραδίδοντας και το κάστρο του σ' αυτούς. Γι' αυτό και οι Βενετοί τον τιμούν, τον πληρώνουν και του τάζουν και εξοχικά από το Οξυβούνι, όταν γίνουν πλήρως κύριοι του Μοριά. Το τι έγινε σ' αυτόν τον πόλεμο είναι γνωστό (πρβλ. για την περιοχή της Ηλείας, Μπασέτας, 2013), όπως είναι γνωστό και ποια η τύχη των υπόλοιπων χωριών και κάστρων που πήραν το μέρος των Βενετών, μεταξύ των οποίων και το Οξυβούνιο. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε σε αυτό το σημαντικό μεσαιωνικό κάστρο και μεγάλο χωριό Οξυβούνιο μέσα από τα Οθωμανικά κατάστιχα του έτους 1461/63, τα οποία φανερώνουν πλήρως την ταυτότητά του.
4) Το Οξυβούνι κάστρο και μεγάλο χωριό της Ηλείας σύμφωνα με το Οθωμανικό κατάστιχο 1/ 14622 του έτους 1461/ 63
Το Οξυβούνι, σύμφωνα με το ανωτέρω Οθωμανικό κατάστιχο που μεταγράφηκε από τον Οθωμανολόγο Γεώργιο Λιακόπουλου στην αδημ. Διδ. Διατριβή του στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, με τίτλο «A Study of the early O“oman Peloponnese in the Light of an Annotated edi”on Princeps of the TT10-14662 O“oman Taxa”on Cadastre (ca 1460 -1463). University of London ( 2009)», στην οποία αναφέρεται καταστιχωμένο το κάστρο και το χωριό Οξυβούνι (Βλ. σ. 791 - 794, Τ. Βã) έχει 127 νοικοκυριά (Hane), 30 άγαμους ενήλικες νέους (muecerred) και 15 χήρες (bive). Εχει δηλαδή περίπου 700 κατοίκους, αν υπολογίσουμε ανά 4- 5 άτομα το κάθε νοικοκυριό και προσθέσουμε και τους ενήλικες άγαμους νέους και τις χήρες του χωριού, οι οποίες πιθανόν να είχαν και παιδιά. Το χωριό αυτό αποτελεί ένα αμιγές Ελληνικό χωριό, αφού πληρώνει σπέντζα ή πρόσθετο φόρο στους Τούρκους 4.015 άσπρα, τα οποία αντιστοιχούν ακριβώς στο φόρο των 25 άσπρων που πληρώνουν οι Ελληνες για το κάθε νοικοκυριό τους, για κάθε άγαμο νέο τους, όπως επίσης και από 6 άσπρα για κάθε χήρα τους σε αντίθεση με τους κατοίκους της Πελοποννήσου άλλων εθνοτήτων, όπως λ.χ. των Αλβανών, οι οποίοι πλήρωναν μόνο 20 άσπρα για το κάθε νοικοκυριό τους και τους νέους τους (Βλ. Μπασέτας, 2013, σ. 59). Οι συνολικές πρόσοδοι (Hasil) του χωριού ανέρχονται σε 11.301 άσπρα. Σύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω, αυτό το αμιγές Ελληνικό χωριό στις υπώρειες του όρους Ερύμανθος, στην ορεινή Ηλεία, στον άνω Πηνειό ποταμό, αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα σε πληθυσμό χωριά της Πελοποννήσου και όχι μόνο της Ηλείας στα ύστερα Βυζαντινά χρόνια, αφού σύμφωνα με τα Οθωμανικά κατάστιχα που αναφέρουμε βρίσκεται στην 11η θέση των οικισμών της Πελοποννήσου. Συγκεκριμένα, το Οξυβούνι της εποχής εκείνης είναι από άποψη πληθυσμού, μετά:
1) Από την Κόρινθο που είχε 328 νοικοκυριά, 45 άγαμους νέους και 6 χήρες,
2) Το Γούμερο με 236 νοικοκυριά, 35 άγαμους ενήλικες νέους, και 6 χήρες,
3) Τον Αγιο Γεώργιο του Λεονταρίου (Λυκόσουρα) με 226 νοικοκυριά, 41 άγαμους νέους και 16 χήρες,
4) Το Λεοντάρι που είχε 186 νοικοκυριά, 1 άγαμο νέο και 18 χήρες,
5) Το Χελιδόνι της Ηλείας με 185 νοικοκυριά, 8 άγαμους νέους και 17 χήρες,
6) Το Αίγιο (Βοστίτσα ) με 159 νοικοκυριά, 64 άγαμους ενήλικες νέους και 26 χήρες,
7) Το Σαραβάλι (Πατρών) με 151 νοικοκυριά, 9 άγαμους νέους και 22 χήρες,
8)Το Γάτσικο (Gardiko) με 151 νοικοκυριά, 18 άγαμους νέους και 12 χήρες,
9) Τη Δημητσάνα με 142 νοικοκυριά, 31 άγαμους ενήλικες νέους και 13 χήρες,
10) Τις Κλουκίνες (Kolokkina) στην περιοχή των Καλαβρύτων με 148 νοικοκυριά, 29 άγαμους ενήλικες νέους και 3 χήρες και ακολουθεί στην 11η θέση το Οξυβούνι, που περιγράφουμε εδώ, με 127 οικογένειες, 30 ενήλικες νέους και 15 χήρες, όπως αναφέραμε και παραπάνω Σύμφωνα με τα παραπάνω μπορούμε να ειπούμε ότι το Οξυβούνι είναι ο 11 οικισμός της Πελοποννήσου, ένα από τα σημαντικά κάστρα της, ενώ για την Ηλεία είναι ένα από τα πολυαριθμότερα σε πληθυσμό χωριά και μάλιστα το 3ο μεγαλύτερο χωριό της, στα ύστερα Βυζαντινά χρόνια και τα χρόνια της κατάκτησης της Πελοποννήσου από τους Τούρκους, μετά από το Γούμερο και το Χελιδόνι (Βλ. Λιακόπουλος, ό.π.). Ας σημειωθεί επίσης ότι είναι και το μεγαλύτερο χωριό της ορεινής Ηλείας στις υπώρειες του Ερυμάνθου και των Λάμπειων ορέων, όπως, π.χ., από τη Δίβρη (Βλ. Σωτηρόπουλος, στο Ηλειακό Πανόραμα, τ. 16, σ.162) και τη γειτονική Κρυόβρυση, αλλοτινή Βερβινή (Βλ. Παπαθεοδώρου, 2016, ) - επίσης χωριά με αμιγή ελληνικό πληθυσμό {Πρβλ. αλλού}. Στη συνέχεια θα μεταφέρουμε τα ονόματα των κατοίκων του χωριού Οξυβουνίου στον κατάλογο που παραθέτουμε παρακάτω, σύμφωνα με το Οθωμανικό κατάστιχο 1/14622, το οποίο ευρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Σόφιας και μεταγράφηκε από τον Οθωμανολόγο Λιακόπουλο στη αναφερόμενη Διατριβή του στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου (ό.π.), προκειμένου να θεμελιώσουμε τα παραπάνω. Η μεταφορά των ονομάτων στα ελληνικά έγινε από τον συγγραφέα αυτής της μελέτης. Στο κατάστιχο αυτό, το χωριό αναφέρεται ως «Karye -i Kastel Iksovuni hassa- i zaim», υπαγόμενο στην επαρχία του Αγίου Ηλία (Λιακόπουλος, Αδ. Διδ. Διατρ., ό.π., Τ. Β', σ. 791-794).
4.1) Κατάλογος ονομάτων των κατοίκων του χωριού Οξυβουνίου σύμφωνα με το Οθωμανικό κατάστιχο 1/14622, έτους 1461/ 63
Τα ονόματα των κατοίκων του χωριού Οξυβουνίου τα μεταφέρουμε εδώ καταγράφοντάς τα στην μεν αριστερά στήλη, όπως αυτά είναι μεταγραμμένα από το Οθωμανικό κατάστιχο στη διατριβή του Λιακόπουλου (ό.π.), ενώ στην δεξιά στήλη καταγράφονται τα ονόματα των κατοίκων, όπως αυτά αποδόθηκαν στα ελληνικά από τον συγγραφέα τούτης της μελέτης από την εν λόγω διατριβή. Εν πρώτοις καταγράφονται τα ονόματα των αρχηγών των οικογενειών από τους κατοίκους του χωριού, κατόπιν τα ονόματα των χηρών και τέλος τα ονόματα των ενήλικων άγαμων νέων του χωριού. Αυτά έχουν, όπως παρακάτω:
Α) Κατάλογος αρχηγών νοικοκυριών (Hane)
1) Aleksi Krotiza Αλέξης Κροκίδας
2) Kosta Veled- i o Κώστας, υιός προηγούμενου
3) Todoros Handruli Θεόδωρος Χαντρούλης
4) Petros birader i- 0 Πέτρος, αδερφός προηγούμενου
5) Dimitri Handruli Δημήτρης Χαντρούλης
6) Yani birader -i o Γιάννης, αδερφός προηγούμενου
7) Nikola Harka Νικόλαος Χαλκιάς
8) Yanis Soma Γιάννης Θωμάς
9) Νikola Todoric Νικόλαος Θοδωρής (-ικος)
10) Yorgi veled -i o Γιώργης, υιός του προηγούμενου
11) Todoros Todoric Θόδωρος Θοδωρής (-ικος)
12) Sotoki birader -i o Θεοτόκης, αδερφός του προηγούμενου
13) Pavlos Rafti Παύλος Ράφτης
14) Andriya Anastas Ανδρέας Αναστάσης
15) Istemati Kakotari Σταμάτης Κακοτάρης
16) Kosta Istratili Κώστας Στρατήγης
17) Todoros birader - i o Θεόδωρος, αδερφός προηγούμενου
18) Yani Alupi Γιάννης Αλούπης ή Λούπης
19) Τodoros Istratili Θεόδωρος Στρατήγης
20) Kosta Alypi Κώστας Αλούπης ή Λούπης
21) Ilyo Ipsarovasili Ηλίας Ψαροβασίλης
22) Istemad birader - i o Σταμάτης, αδερφός προηγούμενου
23) Nikola Lonberdo Νικόλαος Λομβέρδος
24) Μihal birader - i o Mιχάλης αδερφός του προηγούμενου
25) Yanis Handruli Γιάννης Χανδρούλης
26) Mihal birader -i o Μιχάλης, αδερφός του προηγούμενου
27) Yorgi Asanas Γιώργης Θανάσης
28) Yani birader - i o Γιάννης, αδερφός προηγούμενου
29) Nikola Nikoluti Νικόλαος Νικολούδης
30) Dimitri Handruli Δημήτριος Χαντρούλης
31) Kosta veled -i o Κώστας, υιός του προηγούμενου
32) Ovidios Piros Οβίδιος Πύρρος
33) Mihal birader -i o Μιχάλης, αδερφός του προηγούμενου
34) Yani Ovidiyos Γιάννης Οβίδιος
35) Papayorgi Pragando Παπαγιώργης Παργανός ή Παγανός
36) Papanikola veled -i o Παπανικόλας, υιός του πρηγούμενου
37) Yiani Handruli Γιάννης Χαντρούλης
38) Dimitri Istrati Δημήτρης Στρατής
39) Yiani birader - i o Γιάννης, αδερφός του προηγούμενου
40) Υαni Pilomata Γιάννης Φιλομάτης
41) Nikola Azarya Νικόλαος Ζαχαρίας (Αζαρίας)
42) Nikola Todoric Νικόλαος Θοδωρής (-ικος)
43) Dimitri Rayi Δημήτριος Ράγιος ή Ραής
44) Yiani Nikola Γιάννης Νικόλας
45) Nikola Zrosilo Νικόλαος Δροσίλας
46) Petro zrosilo Πέτρος Δροσίλας
47) Yani veled - i o Γιάννης, υιός του προηγούμενου
48) Todorow Martin Θεόδωρος Μαρτίνος
49) Nikola Furtuno Νικόλαος Φουρτούνης
50) Yorgi birader -i o Γιώργης, αδερφός του προηγούμενου
51) Romanos Barbuzas Ρωμανός Μπαρμπούτας
52) Yorgi birader -i o Γιώργης, αδερφός του προηγούμενου
53) Μihal Piri Μιχάλης Πιρρής
54) Todoros Vuryas Θεόδωρος Βοριάς
55) Yani Orfano Γιάννης Ορφανός
56) Papayani Rayi Παπαγιάννης Ράγιος
57) Kosta birader - i o Κώστας, αδερφός προηγούμενου
58) Papas Andriya Παπάς Ανδρέας
59) Zotoki veled -i o Θεοτόκης, υιός του προηγούμενου
60) Dimitri veled -i o Δημήτρης, υιός προηγούμενου
61) Vasil veled -i o Βασίλης, υιός προηγούμενου
62) Mihal veled - i o Μιχάλης, υιός του προηγούμενου
63) Kosta Zadoni Κώστας Άδωνης
(Αϊδώνης)
64) Yani birader -i o Γιάννης, αδερφός του προηγούμενου
65) Aleksi Kuromali
Aλέξης Σγουρομάλης
66) Yorgi Mencili Γιώργης Μεντίλας
67) Yani Todoric Γιάννης Θοδωρής
(-ίκος) 68) Yani Krokida Γιάννης Κροκίδας
69) Mihal Todorik Γιάννης Θοδωρής (-ίκος)
70) Yiani Seryano Γιάννης Θεριανός (ή Σεριανός)
71) Nikola Seryano Νικόλαος Θεριανός
(Σεριανός)
72) Nikola Harkomati Nικόλαος Χαλκοματής
73) Nikola Karcikanepulo Νικόλας Κατσικανόπουλος
74) Yani Lepsuta Γιάννης Λεψούτας
75) Nikola Handruli Νικόλαος Χαντρούλης
76) Yani Iksuri Γιάννης Ξουρής
77) Yorgi Praguli Γιώργης Πραούλης
78) Yani Vura
Γιάννης Βούρας
79) Dimitri Randonas Δημήτριος Ραδώνας
80) Vasil veled - i Rafti Βασίλης, υιός του Ράφτη
81) Yani Lonbardo Γιάννης Λομβέρδος ( Λομβάρδος)
84) Yorgi Handruli Γιώργης Χαντρούλης
85) Sotoki Pergando Θεοτόκης Περγαντής
86) Nikola veled -i Yani Handruli Νικόλαος, υιός του Γιάννη Χαντρούλη
87) Yiani Azariya Γιάννης Αζαρίας (Ζαχαρίας)
88) Todoros birader -i Todoric Θεόδωρος, αδερφός του Θοδωρή (-ίκου)
89) Mihal Zrosilo Μιχάλης Δροσίλας ή Δροτσίλας
90) Andriya veled - i Petro zrosilo Ανδρέας, υιός του Πέτρου Δροσίλα ήΔροτσίλα
91) Dimitri Furtuno Δημήτρης Φουρτούνης
92) Sotoki Lonberto Θεοτόκης Λομβέρδος
93) Somas Vuras Θωμάς Βούρας
94) Nikola Lepsuta Νικόλαος Λεψούτας
95) Kosta Dragovit Κώστας Δραγωβίτης
96) Nikola Lazaro Νικόλαος Λάζαρος(-ου)