ΗΛΙΑΣ ΠΑΝ. ΤΟΥΤΟΥΝΗΣ: Η Γενιά των Κολοκοτρωναίων και τα Τραγούδια τους, εκδ. ΚΟΚΛΑΚΙ, Αμαλιάδα 2009, σσ. 568
Το βιβλίο του Ηλία Τουτούνη «Η γενιά των Κολοκοτρωναίων και τα τραγούδια τους» είναι ένα εξαιρετικό βιβλίο, που δείχνει ότι η γενιά των Κολοκοτρωναίων δεν έπαψε να έχει φανατικούς θαυμαστές ακόμα και στην εποχή μας. Ότι εξακολουθεί να εμπνέει και να φρονηματίζει το λαό μας και ιδίως νέους ανθρώπους, όπως ο συγγραφέας. Και είναι επίσης ένα σημαντικό βιβλίο, γιατί σε μια εποχή ισοπεδωτικής πολτοποίησης, όπου πολλοί αγωνίζονται να αμβλύνουν την ιστορική μνήμη μας και να αλλοιώσουν την εθνική μας υπόσταση, το διφυές αυτό βιβλίο ιστορικής και λαογραφικής ύλης έρχεται να μας τονώσει ηθικά και να μας εξυψώσει εθνικά.
Όπως δείχνει το βιβλίο του Ηλ. Τουτούνη, οι Κολοκοτρωναίοι ήσαν άνδρες των όπλων, που δεν υπέκυψαν ποτέ στον εχθρό, που δεν προσκύνησαν ποτέ την εξουσία, που προτιμούσαν πάντα τη δύσκολη ζωή της ελευθερίας στα κορφοβούνια, παρά την ήσυχη σκλαβιά στις πολιτείες και στα κατώμερα. Η γενιά των Κολοκοτρωναίων επύκνωσε τις τάξεις της «κλεφτουριάς» και επότισε με τον ιδρώτα και με το αίμα της τα βουνά και τα φαράγγια ολόκληρου του Μοριά. Έζησε πάντα με το όπλο στο χέρι. Αναγκαίο επακόλουθο ήταν ότι λίγοι από αυτούς πέθαναν από φυσικό θάνατο.
Η προσφορά της γενιάς των Κολοκοτρωναίων και της υπόλοιπης «κλεφτουριάς», στους αγώνες του έθνους είναι ανεκτίμητη, γιατί κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας κράτησαν αναμμένη τη φλόγα της αντίστασης εναντίον των τυράννων. Έγιναν τελικά εκπρόσωποι της συλλογικής συνείδησης, εκφραστές του γενικού πόθου του λαού μας για ελευθερία και αποτίναξη του εχθρικού ζυγού.
Δημιουργώντας πράγματα στους κρατούντες, τιμωρώντας τους αδικητές και προστατεύοντας τους αδικημένους, διατήρησαν ακέραιο και υψηλό το εθνικό φρόνημα του σκλαβωμένου ραγιά. Όταν ήρθε η ώρα του Ξεσηκωμού, οι Κολοκοτρωναίοι πρωτοστάτησαν στους αγώνες για την ελευθερία. Ειδικά ο «Κολοκοτρώνης των Κολοκοτρωναίων», ο Θεόδωρος, αναδείχτηκε σε μεγάλη ηγετική φυσιογνωμία του Αγώνα. Η συμβολή του στην επιτυχή έκβαση της ελληνικής προσπάθειας ήταν κ α θ ο ρ ι σ τ ι κ ή. Σπουδαίος στρατηγικός νους, οξυδερκής πολιτικός, άριστος γνώστης της τοπογραφίας του Μοριά, αλλά και της λαϊκής ψυχολογίας, κατάφερε να μετατρέψει τους φοβισμένους και απόλεμους ραγιάδες σε ανίκητους μαχητές.
Από την άλλη πλευρά, το βιβλίο δείχνει ότι ο λαός μας είναι ένας ευαίσθητος, υπερήφανος, και ποιητικός λαός. Τη σοφία του, τους πόθους και τα όνειρά του, τους καημούς και τα πάθη του, τα εκφράζει μέσα στα μνημεία του λόγου που έχει δημιουργήσει (παροιμίες, μύθους, παραμύθια, κλπ). Πάντως, από όλα αυτά τα μνημεία του λόγου, τίποτε δεν μπορεί να συγκριθεί με τα δημοτικά τραγούδια μας. Τα δημοτικά τραγούδια είναι ο κ α θ ρ έ φ τ η ς τ η ς ψ υ χ ή ς του λαού μας. Μεγάλο μέρος των τραγουδιών αυτών είναι αφιερωμένα στους αγώνες του έθνους. Από τα παλαιότερα ακριτικά, μέχρι τα μεταγενέστερα κλέφτικα τραγούδια, ο λαός μας ύμνησε με λιτό, αλλά εκφραστικό τρόπο τα γενναία παλληκάρια του, τα ανύψωσε σε επίπεδα μυθικών διαστάσεων, τα έστησε αθάνατα τρόπαια λεβεντιάς και ανδρείας. Επίσης, απαθανάτισε πολλά σημαντικά περιστατικά και γεγονότα από τη ζωή και τη δράση των παλληκαριών αυτών, Κολοκοτρωναίων και άλλων (Ζαχαριά, Πετιμεζαίων, Πλαπούτα, Νικηταρά), τόσο προεπαναστατικά, όσο και κατά την Επανάσταση.
Η ιστορία των Κολοκοτρωναίων αφενός, και τα δημοτικά τραγούδια που αναφέρονται σ΄ αυτούς αφετέρου, αποτελούν τους δύο π υ λ ώ ν ε ς πάνω στους οποίους στηρίζεται, τους δύο π ό λ ο υ ς γύρω από τους οποίους περιστρέφεται, το παρόν βιβλίο του Ηλ. Τουτούνη. Ένα βιβλίο, που είναι καρπός μεγάλου μόχθου του συγγραφέα 30 ετών! Ένα έργο, που για να φτάσει σε αίσιο πέρας χρειάστηκε να υποβληθεί ο συγγραφέας του σε μεγάλες θυσίες πολύτιμου ελεύθερου χρόνου και φαιάς ουσίας, αλλά και πολλών οικονομικών πόρων.
Για να ολοκληρώσει το έργο του, ο συγγραφέας αναζήτησε, επιλεκτικά και υπομονετικά σαν μέλισσα, κάθε σχετική και ενδιαφέρουσα πληροφορία. Δεν υπήρξε ιστορική η λαογραφική πηγή που να μην την ερεύνησε προσεκτικά και να μην άντλησε από αυτήν ό,τι του ήταν χρήσιμο. Τα ιστορικά και λαογραφικά έργα τα οποία μελέτησε και χρησιμοποίησε για να συνθέσει την εργασία του υπερβαίνουν τα 250! Ερεύνησε και μελέτησε όλα σχεδόν τα σχετικά ιστορικά και απομνημονευτικά έργα. Κυρίως, αναδίφησε όλες τις συλλογές δημοτικών τραγουδιών που βρήκε διαθέσιμες!
Το σημαντικό είναι ότι ο συγγραφέας αναζήτησε και σε άλλες πηγές άγνωστα κολοκοτρωναίικα τραγούδια. Πήγε σε γάμους, σε γλέντια, σε πανηγύρια! Γύρισε σε όλη την Ελλάδα, ρωτώντας και ψάχνοντας. Κι αναζήτησε πολύτιμα ψήγματα, που δεν είχαν μέχρι τότε καταγραφεί. Αξίζει να σημειωθεί ότι από τα 475 περίπου δημοτικά τραγούδια που έχει παραθέσει ο Ηλ. Τουτούνης, 90 αποτελούν ζωντανές δικές του καταγραφές.
Βέβαια ο συγγραφέας δεν είναι ούτε ειδικός ιστορικός, ούτε ειδικός λαογράφος, ούτε εργάστηκε αυστηρά «κατ΄ επιστήμην». Διαθέτει όμως μεγάλη αγάπη για την ιστορία και την ελληνική παράδοση, είναι ψυχωμένος Έλληνας, θερμός πατριδολάτρης, θαυμαστής της γενιάς των Κολοκοτρωναίων, ευφυής, υπεύθυνος, φιλόπονος, ακούραστος, συστηματικός. Όλες αυτές οι πνευματικές και ψυχικές ιδιότητές του είναι αρκετές, ώστε και τα ασθενή σημεία του έργου του να θεραπεύουν και τα ελλείποντα να αναπληρούν.
Ο Ηλ. Τουτούνης είναι ένας απλός Έλληνας. Ένας ερασιτέχνης, που υπηρετεί τον κερδώο και τον λόγιο Ερμή. Ένας βιοπαλαιστής, που αποκερδαίνει τα προς το ζην με τον τίμιο ιδρώτα του. Είναι ένας θερμός πατριώτης, με μια καρδιά γεμάτη Ελλάδα! Έχει μιαν ευγενική φιλοδοξία και μόνο: να υπηρετήσει τον τόπο του, να βοηθήσει «το κατ΄ αυτόν» στην διάσωση των ελληνικών αξιών και της ελληνικής παράδοσης σε μια εποχή υλικού ευδαιμονισμού και γενικής αποσάθρωσης του κοινωνικού και εθνικού βίου μας. Και μόνο που ασχολείται με αυτά τα θέματα, και μόνο που εκδίδει τέτοιου είδους βιβλία, ο Ηλ. Τουτούνης δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να α ν τ ι σ τ έ κ ε τ α ι σθεναρά με τον τρόπο του στη σημερινή λαίλαπα της παγκοσμιοποίησης.
Εξάλλου, αναφορικά με τον τομέα της λαογραφίας, το δεύτερο σκέλος του βιβλίου του Ηλ. Τουτούνη, είναι γνωστό ότι η συμβολή ερασιτεχνών λαογράφων στη συλλογή και διάσωση λαογραφικού υλικού, ήταν, και εξακολουθεί να είναι, μεγάλη. Δύο από τους παλαιότερους και καλύτερους λαογράφους μας είναι ο Παν. Παπαζαφειρόπουλος από τη Βυτίνα και ο Νικ. Λάσκαρης από τη Λάστα. Ο πρώτος ήταν απλός ιερέας και σχολάρχης, ο δεύτερος απλός δάσκαλος!
Εξάλλου, ο Ηλ. Τουτούνης δεν είναι πρωτάρης στις λαογραφικές έρευνες. Από την όλη μέχρι σήμερα πνευματική και πολιτιστική πορεία του φαίνεται ότι έχει αφιερώσει τη ζωή του στη μελέτη και διάσωση ιστορικού και λαογραφικού υλικού. Έτσι, έχει αποκτήσει ήδη αρκετή εμπειρία. Έχει εκδώσει τρία βιβλία και ετοιμάζει για έκδοση άλλα πέντε! Ειδικά στον τομέα των δημοτικών τραγουδιών έχει επιδείξει ζηλευτή δραστηριότητα. Η συγκομιδή του είναι τεράστια. Κατά τις δικές του εκτιμήσεις, έχει καταγράψει πάνω από 12.500 δημοτικά τραγούδια και πάνω από 3.500 μοιρολόγια. Επίσης, πάνω από 14.000 παροιμίες και παροιμιώδεις φράσεις! Όπως και να το κρίνει κανείς, είναι ένα έργο αξιοθαύμαστο, και, υπό τις σημερινές συνθήκες, ένα έργο αυτόχρημα ε θ ν ι κ ό!
Μετά από αυτές τις γενικές σκέψεις για τη βαθύτερη σημασία του έργου του Ηλ. Τουτούνη, ας δούμε τώρα λεπτομερέστερα το ίδιο το βιβλίο. Πρώτα-πρώτα από εξωτερικής πλευράς, πρόκειται για μια υπέροχη έκδοση! Πολυτελές χαρτί, πανόδετο πολύχρωμο εξώφυλλο κοσμημένο με την αθάνατη μορφή του Θ. Κολοκοτρώνη, δεκάδες φωτογραφίες, πίνακες και γκραβούρες, διακοσμητικές «βινιέτες» στην αρχή κάθε κεφαλαίου, ποικιλία γραμμάτων, καθαρές γραμματοσειρές, κλπ. Γενικά, πρόκειται για μια εκδοτική προσπάθεια που περιποιεί μεγάλη τιμή στην ελληνική επαρχία και ιδιαίτερα στις εκδόσεις ΚΟΚΛΑΚΙ της Αμαλιάδας. Το βιβλίο δεν έχει να ζηλέψει τίποτε από τις αντίστοιχες εκδόσεις της Αθήνας και του εξωτερικού.
Το βιβλίο προλογίζουν άνθρωποι της επιστήμης και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης: ο Καθηγητής Αθ. Φωτόπουλος, η λαογράφος Βασ. Χρυσανθοπούλου, και οι Δήμαρχοι Κ. Ψυχάρης, του Δήμου Φαλάνθου Αρκαδίας και Βασ. Παπαντώνης του Δήμου Λασιώνος. Εξάλλου, από τη σελ. 505 μέχρι τέλος, το βιβλίο περιλαμβάνει, εν είδει Παραρτήματος, σημείωμα και τραγούδια για το Κίνημα του Παπουλάκου στη δεκαετία του 1850, τραγούδια του Δημητσανίτη λαϊκού ποιητή Παναγιώτη Κάλλα, του περίφημου Τσοπανάκου, το γενεαλογικό δένδρο των Κολοκοτρωναίων, ειδικά τα παιδιά και τα εγγόνια του Θεόδωρου, καθώς και τη διαθήκη που συνέταξε στο Ναύπλιο το Μάιο του 1840. Το βιβλίο κλείνει με πλούσιο Λεξιλόγιο 600 περίπου άγνωστων ή δύσκολων λέξεων, με κατάλογο της χρησιμοποιηθείσας βιβλιογραφίας, και με σύντομο βιογραφικό του συγγραφέα.
Το βιβλίο έχει καταστρωθεί σε 83 ανισομεγέθη κεφάλαια. Μπορούμε να το χωρίσουμε σε 3 Μέρη:
Το Α΄ Μέρος αναφέρεται στην προεπαναστατική εποχή και περιλαμβάνει 49 κεφάλαια και 264 σελίδες (κεφ. 1-48, σσ. 27-290). Είναι το μεγαλύτερο τμήμα του βιβλίου. Στο Μέρος αυτό γίνεται, μεταξύ άλλων, λόγος για τα γενεαλογικά των Κολοκοτρωναίων, για τα Ορλωφικά του 1769, για τη γέννηση του Θεοδωράκη το 1770, για την εξόντωση των Αλβανών, για τον θάνατο του Κωσταντή Κολοκοτρώνη και του Παναγιώταρου στην Καστάνιτσα το 1780, για τον κατατρεγμό των κλεφτών το 1806 και για τη διαφυγή του Θεοδωράκη στη Ζάκυνθο. Σε κάθε κεφάλαιο του βιβλίου προηγούνται τα πλούσια ιστορικά κείμενα και έπονται τα σχετικά δημοτικά τραγούδια με τις παραλλαγές τους. Σημειώνουμε στατιστικά ότι τα περισσότερα δημοτικά τραγούδια, δηλ. 59, περιλαμβάνονται στο κεφάλαιο για τον κατατρεγμό των κλεφτών.
Το Β΄ Μέρος περιλαμβάνει 30 κεφάλαια και 185 σελίδες (κεφ. 49-78, σσ. 291-475). Το Μέρος αυτό αναφέρεται στην έναρξη της Επανάστασης, στις μάχες του Αγώνα, όπου μεγαλούργησε ο στρατηγικός νους και η στρατιωτική ιδιοφυία του Θ. Κολοκοτρώνη, στην απόκρουση του Ιμπραήμ και του «προσκυνήματος», μέχρι τη μάχη του Δαφνίου το 1827. Τα περισσότερα δημοτικά τραγούδια, δηλ. 30, του Μέρους αυτού αναφέρονται στην εκστρατεία και καταστροφή του Δράμαλη.
Τέλος, το Γ΄ Μέρος του βιβλίου περιλαμβάνει 5 κεφάλαια και 28 μόνο σελίδες (κεφ. 79-83, σσ. 476-503), το συντομότερο όλων. Τα κυριότερα κεφάλαια αυτού του Μέρους είναι αυτά που αναφέρονται στην εξέγερση κατά του Όθωνα, στη δίκη του Κολοκοτρώνη και του Δημ. Πλαπούτα και στο θάνατο του Γέρου του Μοριά. Τα περισσότερα δημοτικά τραγούδια από όσα παρατίθενται, δηλ. 14, αναφέρονται στην περίφημη Δίκη των δύο Γορτυνίων αγωνιστών.
Αναλύοντας τα περιεχόμενα του βιβλίου διαπιστώνουμε ότι όχι μόνο η μεγίστη πλειονότητα των κεφαλαίων, αλλά και η μεγίστη πλειονότητα των παρατιθέμενων δημοτικών τραγουδιών και των παραλλαγών τους, δηλ. 256 από τα 473 όλου του βιβλίου, περισσότερα από τα μισά, αναφέρονται στην προεπαναστατική εποχή. Η διαπίστωση αυτή είναι σημαντική από πολλές απόψεις. Η κυριότερη είναι ότι έτσι μάλλον διαψεύδεται η θέση του Ρουμελιώτη ιστορικού και συγγραφέα Γιάννη Βλαχογιάννη, ότι τάχα δεν υπήρχαν γνήσια Κολοκοτρωναίικα τραγούδια στο Μοριά πριν από την Επανάσταση του 1821!
Ο Ηλ. Τουτούνης πέτυχε το στόχο του. Μας δίνει πλούσιο ιστορικό υλικό, κυρίως εγκυκλοπαιδικού και ανεκδοτολογικού χαρακτήρα, με πολλά υποσελίδια σχόλια και αρκετές παραπομπές στη βιβλιογραφία, και εκατοντάδες ιστορικά τραγούδια. Με άλλα λόγια, πλαισιώνει τα ωραία δημοτικά τραγούδια με ωραίες, γλαφυρές και ευκολοδιάβαστες αφηγηματικές εισαγωγές. Έτσι η κατανόηση των τραγουδιών και η τοποθέτησή τους εν τόπω και χρόνω γίνεται ευκολότερη. Αυτός ο ευτυχής συνδυασμός ιστορίας και λαογραφίας είναι και κατατοπιστικός και ευχάριστος για τον αναγνώστη.
Στην σημερινή εποχή, που είναι μια εποχή χυδαιότητας, φαυλότητας και παρακμής, όπου η ιστορία μας αμφισβητείται και τα δημοτικά τραγούδια μας έχουν εξοριστεί από το ραδιόφωνο και την τηλεόραση, η καταφυγή μας στις ρίζες των χυμών της ύπαρξής μας και στις εθνικές καταβολές μας είναι κάτι παραπάνω από αναγκαία. Είναι θέμα εθνικής επιβίωσης. Σε μια τέτοια σκληρή εποχή, το βιβλίο του Ηλία Τουτούνη μπορεί να μας ξεδιψάσει υπαρξιακά και να μας τονώσει εθνικά. Γιατί είναι ένα βιβλίο ε θ ν ι κ ή ς α υ τ ο γ ν ω σ ί α ς, που θα μας βοηθήσει να γίνουμε όλοι καλύτεροι Έλληνες. Να συνειδητοποιήσουμε πόσο μικροί είμαστε μπροστά στην τιτάνιες μορφές των Κολοκοτρωναίων, και των άλλων ηρώων, που με τους αγώνες και τις θυσίες τους μας χάρισαν την ελευθερία.
Μια ελευθερία όμως, που -όπως φαίνεται- δεν είμαστε ικανοί να κάνουμε καλή χρήση της. Γιατί αλλιώς δεν θα καταφέρναμε σε πενήντα χρόνια ελεύθερου βίου να χάσουμε όσα με νύχια και με δόντια είχαν διαφυλάξει οι πρόγονοί μας τέσσερις αιώνες κάτω από τη χαντζάρα του Τούρκου! Δυστυχώς, βρισκόμαστε σε μια κατάσταση ιδιότυπου «προσκυνήματος». Εγκαταλείψαμε τις αιώνιες αξίες μας. Μιμούμεθα όσα πρότυπα μας επιβάλλονται εκ των άνω και εκ των έξω. Δεχόμαστε αδιαμαρτύρητα την υποβάθμιση της γλώσσας, της θρησκείας, των ηθών και των εθίμων μας. Καταντήσαμε άβουλοι και μοιραίοι, που φοβόμαστε να πιάσουμε στο στόμα μας τις λέξεις «Ορθοδοξία», «πατρίδα» και «έθνος».
Κι όμως η απροσκύνητη γενιά των Κολοκοτρωναίων μπορεί να γίνει και πάλι ο φάρος και το ηθικό αντιστύλι μας, η ψυχική καταφυγή και παρηγοριά μας. Να μας δείξει και πάλι το δρόμο της ολιγάρκειας, της υπερηφάνειας, του αγώνα, της φιλοπατρίας, της θυσίας! Και τη στήριξη στις δικές μας δυνάμεις και μόνο! Χρέος όλων μας είναι να μην ντροπιάσουμε τη γενιά των Κολοκοτρωναίων! Να μην αφήσουμε τα τραγούδια τους να γίνουν κάποια στιγμή θλιβερά εθνικά μοιρολόγια! Ας μην αναγκάσουμε το Γέρου του Μοριά να βγει από τον τάφο και να ξαναφωνάξει με τη βροντερή φωνή του: «Φωτιά και τσεκούρι στους προσκυνημένους»!
ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ
Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Εδιμβούργου