Καταγραφή Ηλίας Τουτούνης
Το χαλινάρι ή χαλινό ή και γκέμι (τουρκ. γκὲμ) = χαλινὸς υποζυγίου, καπίστρι, ή και χαβί, λέγεται το εργαλείο που προσαρμόζεται στο κεφάλι του υποζυγίου, προκειμένου να βοηθάει τον αναβάτη να το κατευθύνει και να το ελέγχει.
Το χαλινάρι ή γκέμι απαρτίζεται από τρία μέρη: Πρώτο την «κεφαλαριά», δεύτερον την «χαβιά», και τρίτον τα «τραβηχτά» του χαλιναριού.
Η κεφαλαριά αποτελείται από δερμάτινες λουρίδες πλάτους από 3 έως 3,5 εκ. του μέτρου, συνδεδεμένες καταλλήλως μεταξύ τους, που προσαρμόζονται στη κεφαλή του υποζυγίου. Αυτή αποτελείται από τρία δερμάτινα λουριά, όπως και το καπίστρι. Σε κάποια χαλινάρια πολλοί προσθέτουν ακόμη άλλο ένα πρόσθετο λουρί, το λεγόμενο «μυταράκι» του γκεμιού, που έχει στερεωμένες τις άκρες του στα δυο πλαϊνά λουριά λίγο πιο πάνω από τα ρουθούνια του ζώου.
Δεύτερον η Χαβιά. Στην καθαρεύουσα η χαβιά εντοπίζεται ως κημός και αναφέρεται το ημικυκλικό μεταλλικό έλασμα που εφαρμόζεται επί της ρινός των ατίθασων ίππων κατά την άσκηση αυτών.
Το ένα εκ των δύο τμημάτων της χαβιάς που λέγεται «στομίδα» ή «σαγονιάστρα», η και «σφιχτοχείλα» που το μεγαλύτερο βρίσκεται μέσα στο στόμα του και το υπόλοιπο βρίσκεται έξω από αυτό πίσω από την κάτω σιαγόνα του. Όταν ο αναβάτης τραβάει τα τραβηχτά, η στομίδα χτυπάει στο ουρανίσκο του ζώου και το αναγκάζει να σταματήσει.
Στο κάτω μέρος του τμήματος της χαβιάς που βρίσκεται έξω από το στόμα του ζώου υπάρχουν δυο τρύπες. Στο επάνω μέρος της η χαβιά έχει δυο άλλες τρύπες μια προς την αριστερή και μια προς την δεξιά πλευρά, του κεφαλιού του ζώου, όπου προσαρμόζονται τα πλαϊνά λουριά της κεφαλαριάς, μια προς τη δεξιά πλευρά του κεφαλιού του ζώου και μια προς την αριστερή, που χρησιμεύουν για την καθοδήγηση του ζώου.
Και τρίτον τα «τραβηχτά» ή τα «πλαγιολούρια» του χαλιναριού, είναι οι δερμάτινοι ιμάντες πλάτους από 2 έως 2,5 εκ. του μέτρου και είναι προσαρμοσμένοι στο χαλινό, όπου υτά προεκτείνονται και καταλήγουν μέχρι την θέση του αναβάτη, όπου κατά την ίππευση τα κρατάει και καθοδηγεί το ζώο. Αν ο αναβάτης θέλει να οδηγήσει το ζώο προς τα δεξιά τραβάει το δεξί τραβηχτό, αν θέλει να το οδηγήσει στα αριστερά, τραβάει το αριστερό και αν θέλει να το σταματήσει, τραβάει και τα δυο τραβηχτά μαζί. Σε κάποια τραβηχτά εκεί, όπου ενώνονται στο πίσω μέρος τους, κρέμεται ένα καμτσίκι ή καμουτσές ή και καμουτσίκι. Στην περιοχή μας το καμουτσίκι είναι ξέχωρο εξάρτημα από το χαλινάρι. Αυτό έχει μήκος περίπου από 30 έως 50 εκ. του μέτρου. Είναι κατασκευασμένο από σπάγκο που βρίσκεται περιτυλιγμένος στο εσωτερικό του και από στενές δερμάτινες λουρίδες που πλέκονται περίτεχνα γύρω από το σπάγκο.
Ο χαβιάς είναι μια παμπάλαια τεχνική ελέγχου του υποζυγίου, που σίγουρα κακοποιεί το ζώο. Πολλοί αναβάτες αναφέρουν ότι οι στομίδες δεν κάνουν κακό αν όντως τις χρησιμοποιείς σωστά. Το ζώο για να υπακούσει κατά το τράβηγμα της κεφαλουριάς, σίγουρα του προκαλεί πόνο και κακοποίηση. Βασικά όμως εγώ πιστεύω ότι οι στομίδες έχουν σχεδιαστεί για ένα λόγο και αυτό είναι ο πόνος. Ακόμα και οι σπαστές στομίδες δεν είναι αθώες, όπως πολλοί πιστεύουν και ισχυρίζονται. Πολλά άλογα τα θαυμάζουμε για την προσαρμογή του και τις συντονισμένες και ελεγχόμενες κινήσεις που έχουν καταφέρει να τα μάθουν οι ιδιοκτήτες τους.
Πάντως οι κάτοχοι τέτοιων ζώων ξεχνάνε εντελώς εμείς δεν θα ήθελαν να είναι στη θέση τους. Ξεχνάνε ότι και τα άλογα έχουν ψυχή, έχουν χαρακτήρα και προσωπικότητα και δεν είναι απλά μέσα που μπορούμε να κάνουμε ότι θέλουμε μαζί τους για επίδειξη. Είναι αξιοθαύμαστο όταν το άλογο συνεργάζεται και επιλέγει να κάνει ότι κάνει χωρίς κανένας να του το επιβάλλει, αλλά απάνθρωπο όταν γίνεται με τους χειρότερους τρόπους και τεχνικές.
Παροιμίες και παροιμιώδεις εκφράσεις:
Αν δεν πατήσει πόδι η νύφη χαλινάρι δεν βάζει
Βάστα καλά τα γκέμια.
Βάστα τις τα γκέμια ης τσούπας, γιατί την έχασες.
Βγάλε την υποχρέωση σου να ξαποστάσει ο νους σου.
Βγάλε το χαλινάρι από το άλογο αν θες να τρέξει πρώτο.
Η γλώσσα θέλει χαλινάρι.
Η χαβιωμένη γλώσσα δεν κελαηδάει!
Θα σου βάλω χαβιά!
Καινούριοι αφέντες ήλθανε καινούρια καμουτσίκια φέρανε.
Κόρη που δε μαζεύεται, άλογο δίχως γκέμια!
Μην του ντώνεις τα γκέμια.
Ο δούλος θέλει χαβιά και ο εργάτης καμουτσίκι!
Ο Έλληνας θέλει καμουτσίκι.
Οι άρχοντες με τους ρουφιάνους και οι αφεντάδες με τους χαβιάδες.
Όσο μικρότερος είναι ο χαβιάς, τόσο περισσότερο πονάει!
Όσο ντώνεις τα χαλινάρια, τόσο απηδάει ο Ντορής!
Τ’ άλογο θέλει χαβιά και το μουλάρι μπλεξά!
Τα άλογα που καλπάζουν δεν θέλουν χαλινάρια.
Φώτο Ηλίας Τουτούνης