Καταγραφή επιμέλεια Ηλίας Τουτούνης
Το λειτούργημα του δασκάλου -για εμένα- είναι ίδιο με αυτό του καλλιτέχνη, μόνο που το αντικείμενό του δεν είναι μια εξωτερική αισθητική ή ακουστική διαμόρφωση, αλλά η διάπλαση της ψυχικής εικόνας του μαθητή.
Ο δάσκαλος που έχει άμεση επαφή με το κάθε παιδί, γνωρίζει τις ιδιαιτερότητές, τις ανάγκες, τον χαρακτήρα του και μπορεί να το στηρίξει και να το διαμορφώσει κατάλληλα. Κανείς άλλος εξ αποστάσεως δεν μπορεί να προτείνει κανόνες και μεθόδους διδασκαλίας. Αυτό μπορεί να το επιτύχει μόνον η δημιουργική φαντασία του δασκάλου και ασφαλώς μπορεί να τον οδηγήσει σε σωστές ενέργειες. Ο δάσκαλος πρέπει λοιπόν να νιώθει ελεύθερος στην εκτέλεση της αποστολής του.
Αρνητική πλευρά η συμπεριφορά ορισμένων δασκάλων έναντι των παιδιών ήταν επώδυνη όπου ο δάσκαλος φάνταζε στους μαθητές του, ως ο μπαμπούλας. Τα παλιά χρόνια, ο δάσκαλος είχε το δικαίωμα και το ελεύθερο να τιμωρεί τους άτακτους μαθητές που δεν τον άκουγαν ή δεν πρόσεχαν στο μάθημα, κι όλα αυτά γίνονταν πάντα με την απόλυτη έγκριση των γονιών τους.
Αρκετά παιδιά λόγω αυτών των συνθηκών που επικρατούσαν και ένεκα της συμπεριφοράς των δασκάλων, εγκατάλειπαν οριστικά τα σχολεία τους.
Η σωματική τιμωρία στα σχολεία πιο παλιά ήταν μια σκόπιμη ενέργεια για την πρόκληση σωματικού πόνου στον μαθητή ή τη μαθήτρια ώστε να συνετίσουν ως απάντηση σε ανεπιθύμητη συμπεριφορά των μαθητών ή στην μη επιμέλεια των μαθημάτων. Στα σχολεία τα είδη σωματικής τιμωρίας μπορεί να περιλαμβάνουν το χτύπημα στους μαθητές, ορθοστασία, τράβηγμα των αυτιών ή μαλλιών, αποβολές από το σχολείο κ.ά.
Ο Φαίδων Κουκουλές (1881 – 15 Ιανουαρίου 1956) που ήταν Έλληνας βυζαντινολόγος και μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, στο βιβλίο του («Βυζαντινών βίος και πολιτισμός», τόμος α΄, εκδόσεις Παπαζήση, σελίδα 96-97, Αθήνα 1948), μας αναφέρει:
«…Ο διδάσκαλος, αποβλέπων εις τον χαρακτήρα του μαθητού, έπρεπε δια διαφόρων μέσων να προκαλή την προσοχήν αυτού, ταύτα δ’ ήσαν ο έπαινος, ή νουθεσία και επί τέλους αι πληγαί. Τον έπαινον εδείκνυεν ο διδάσκαλος δίδων έλεγχον με καλούς βαθμούς εις τον μαθητήν, πράγμα εις το οποίον και οι γονείς απέδιδον μεγάλην σημασίαν. Εννοείται δ’ ότι ο διδάσκαλος δεν έπρεπε πάντα να επαινεί, αλλά και να ονειδίζη1* και να επιτιμά τους αμαρτάνοντας μαθητάς. Το εναντίον είναι πρόξενον ζημίας και εις τον μαθητήν, αλλά και εις τον διδάσκαλον, μόνον ότι η επιτίμησις2* έπρεπε να μη είναι βαρεία μηδέ μετ’ οργής να γίνεται. Επετρέπετο λοιπόν η κακολογία και η απειλή της κακώσεως εκ μέρους του διδασκάλου.
Εν των τιμωρητικών σχολικών μέσων κατά τους βυζαντινούς χρόνους ήτο η νηστεία ο παραμελήσας δηλαδή τα μαθήματά του μαθητής και ευρεθείς απαράσκευος 3*, εν ω την μεσημβρίαν οι συμμαθηταί του απείρχοντο της σχόλης αυτός ηναγκάζετο να μείνει νήστις εν αυτή, τουθ’ όπερ τον καθίστα καταγέλαστον. Η ποινή αυτή, συνήθης εις τα μεσαιωνικά σχολεία ελέγετο «μένειν εν τω διδασκαλείω». Και εις την τιμωρίαν ταύτην του διδασκάλου προσετίθετο και η των γονέων οίτινες, όταν ερωτώντες το εκ της σχόλης επανελθών τέκνον των τι έμαθεν, εάν τούτο δεν ήτο εις θέσιν ν’ απαντήση, το άφηνον νήστι και το εκτύπουν….
Πλην της νηστείας εφηρμόζετο εις τα βυζαντινά σχολεία και η αποβολή. Οι διδάσκαλοι, ίνα μη μειωθώσιν, έκρινον σκόπιμον να στέλλωσιν εις τους γονείς ή κηδεμόνας έλεγχον των μαθητών, αναγκαζόμενοι ενίοτε και να αποβάλλωσιν αυτούς όντας αδιορθώτους…».
Λεξιλόγιο:
1* Ονειδίζει = ντροπιάζει
2* Επιτίμησις = τιμωρία
3* Απαράσκευος = απροετοίμαστος
Συνήθεις τιμωρίες μαθητών:
Έχω καταγράψει μερικές Μεσαιωνικές τιμωρίες που επέβαλαν οι δάσκαλοι σε μαθητές τους. Η καταγραφή έχει γίνει από ηλικιωμένους ανθρώπους σε χωριά της Πελοποννήσου.
-Αρκετοί δάσκαλοι έπιαναν τους μαθητές από τα μαλλιά στο ύψος της φαβορίτας και πολλές φορές τους σήκωναν ψηλά για να πονέσουν.
-Άλλος μου είχε αναφέρει ότι τον τιμώρησε ο δάσκαλός του να τρέχει γύρω από το σχολείο όση ώρα έκανε μάθημα με τους μαθητές.
-Άλλος τους τράβαγε το αυτί και ταυτόχρονα το έστριβε με δύναμη για να πονάει.
-Άλλος έβαζε για τιμωρία τα παιδιά στην γωνία της αίθουσας, να στέκονται με το ένα πόδι (κουτσό) και να κοιτάζουν προς την γωνία.
-άλλος μου είχε αναφέρει τους τιμωρούσε να μην βγαίνουν από την αίθουσα την ώρα του διαλλείματος.
-Άλλος έβαζε ως τιμωρία τους μαθητές να γράψουν μια πρόταση ή ένα κείμενο πάρα πολλές φορές.
-Άλλος είχε ένα κουτί ξύλινο και μέσα είχε χαλίκια και έβαζε τα παιδιά ξυπόλητα να στέκονται για μια ώρα όρθια,
-Επίσης ένας δάσκαλος όταν μάθαινε, ότι τα παιδιά κατά την διάρκεια του εκκλησιασμού ήταν ανήσυχα μέσα στην εκκλησία τα τιμωρούσε.
-Άλλοι δάσκαλοι ακολουθούσαν την τακτική «Μπαϊρακτάρη» κούρευαν με την ψιλή μηχανή τα παιδιά ή έκαναν ένα σταυρό στο κεφάλι τους με την ψιλή μηχανή.
-Παλιά που τα σχολεία λειτουργούσαν και τα απογεύματα, έκλειναν μέσα τον τιμωρημένο, να μην σχολάσει το μεσημέρι, να μην πάει στο σπίτι του και ασφαλώς να μείνει νηστικός μέχρι το βράδυ, που θα σχόλαγε το απογευματινό σχολείο.
-Σε άλλο χωριό τον έδεσε ο δάσκαλος έξω από το σχολείο στον ιστό της σημαίας ενώ έκανε πολύ κρύο!
-Σε χωριό της Γορτυνίας κάτοικος που είχε αναφέρει ότι ο δάσκαλος τον τιμώρησε να περάσει από όλες τις γειτονιές του χωριού και να φωνάζει δυνατά: «Είμαι γάιδαρος και γκαρίζω… Είμαι γάιδαρος και γκαρίζω … Είμαι γάιδαρος και γκαρίζω …!»
-Στο χωριό μου θυμάμαι δάσκαλος έκλεισε στο ημιυπόγειο του σχολείου μαθητές για τιμωρία.
Κτύπημα με βέργα:
Το πιο διαδομένο στους δασκάλους ήταν το κτύπημα με ξυλόβεργα. Χρησιμοποιούσαν βέργες (λούρες, βίτσες στην ντοπιολαλιά μας) από λουμάκια ή λαίμαργα (κωλομπούκια) αγριλιάς, κουτσουπιάς, κυδωνιάς, μουριάς, πουρναριού, κρανιάς, κουμαριάς, σκίντου, τρικοκιάς, κορομηλιάς, αγκλαβουτσάς, αμυγδαλιάς, μπουρνελιάς κ.ά.
Για την ανεύρεση και της βέργας διέταζαν μαθητές που ήσαν αμελείς ή αυτούς που δεν είχαν καλή διαγωγή, την επόμενη ημέρα που θα έλθουν στο σχολείο, μαζί τους να φέρουν και μια βέργα. Με το κτύπημα τα χέρια κοκκίνισαν και πονούσαν υπερβολικά.
Με την βέργα κτυπούσαν στα χέρια, στα μπράτσα, στα πόδια και στην πλάτη των παιδιών. Τα δε κορίτσια τα κτυπούσαν στα πόδια κάτω από τα γόνατα με λεπτές ευλύγιστες βέργες να πονάνε (τσουτσουρίζουν στην τοπική διάλεκτο).
Το κτύπημα με την ψιλή και ευλύγιστη βέργα πονούσε κι έτσουζε, με αυτές συνήθως κτυπούσαν τα κορίτσια και τα παιδιά των μικρών τάξεων.
-Αρκετοί δάσκαλοι και κυρίως οι δασκάλες αντί για βέργα χρησιμοποιούσαν τον χάρακα, σημειωτέο ότι τότε οι χάρακες ήταν ξύλινοι.
-Το κτύπημα με την βέργα στην παλάμη ήταν πιο ανώδυνο από το κτύπημα σα δάκτυλα που σε υποχρέωνε να τα βάλεις επάνω στην έδρα του, η στο θρανίο. Ακόμη πιο επώδυνο ήταν κατά τους χειμερινούς μήνες όταν έκανε κρύο.
Σε καταγραφή κάποιος μου ανέφερε ότι τα χέρια του μετά από τις πολλές ξυλιές πρήστηκαν. Τα χέρια πονούσαν και μετά τα παιδιά κλαίγοντας, κατά τον χειμώνα που έκανε κρύο, έβαζαν τα πονεμένα χέρια ενδιάμεσα στα μπούτια τους ή κάτω από τις μασχάλες τους, να ζεσταθούν και να ξεπονέσουν.
-Επίσης έριχναν χαστούκια, σφαλιάρες, καρπαζιές, κατραπακιές, ανάποδες σε κάθε τόπο η ντοπιολαλιά έχει δώσει και τα ανάλογα ονόματα.
-Την βέργα ο δάσκαλος πάντοτε την είχε επάνω στην έδρα του. Όταν άκουγε ψιθύρους τότε την κτυπούσε με δύναμη επάνω στο γραφείο για να επιβάλλει ησυχία, όπως ο πρόεδρος του δικαστηρίου με το κουδούνι.. Επίσης την χρησιμοποιούσε και ως δείκτη στον πίνακα και στους γεωγραφικούς χάρτες.
-Πάντως όταν ο επιθεωρητής επισκεπτόταν το σχολείο, η βέργα εξαφανιζόταν από την αίθουσα και ο δάσκαλος είχε προειδοποιήσει τα παιδιά να μην αναφέρουν ότι χρησιμοποιείται.
Ο Στέλιος και η βέργα:
Σε σχολείο της Τριταίας ο δάσκαλος διέταξε τον αμελή μαθητή την επομένη ημέρα να φέρει μαζί του και μια καλή βέργα. Ο Στέλιος πήγε και βρήκε και έκοψε μια βέργα από κυδωνιά και την άλλη ημέρα την παρέδωσε στον δάσκαλό του.
Ο δάσκαλος, μόλις την είδε χαμογέλασε και λέει του Στέλιου:
-Στέλιο έφερες καλή βέργα;
-Μάλιστα κύριε!
-Δεν πιστεύω να τσακιστεί με την πρώτη;
-Όχι κύριε!
-Αφού δεν πιστεύεις, γι’ άνοιξε τα χέρια σου να την δοκιμάσουμε!
Και ο δόλιος Στέλιος γεύθηκε τις ξυλιές της βέργας του με δύναμη, επειδή ο δάσκαλος ήθελε να την σπάσει επάνω του!
Παροιμίες και παροιμιώδεις φράσεις:
-Άνθρωπος αγράμματος, ξύλο απελέκητο!
-Από τ’ αυτί και στον δάσκαλο!
-Βρήκε τον δάσκαλό του!
-Για όποιον δεν διαβάζει η βέργα αναστενάζει!
-Δάσκαλε τι δίδασκες και νόμο δεν εκράτεις!
-Δάσκαλος διδάσκει, δάσκαλος τιμωρεί!
-Είδε βέργα και έγινε φεύγα!
-Η βέργα με άφηκε αγράμματο!
-Θα σε στείλω στον δάσκαλο!
-Θα το πω στον δάσκαλο!
-Κοντή του πατέρα η χέρα και του δάσκαλου μαχαίρα!
-Μ’ όποιον δάσκαλο κι αν κάτσεις, τέτοια γράμματα θα μάθεις!
-Μάνα κοιλοπονάει, δάσκαλος βαράει!
-Μέτρησε σαράντα δυο ξυλιές!
-Να μάθουνε μια κλειδέρα γράμματα.
-Όπου δεν ακούει το αυτί, δουλεύει το ραβδί!
-Όπου δεν πίπτει λόγος, πίπτει ράβδος!
-Όπου υπάρχει αταξία, χορεύει η βέργα!
-Το ’σπάσε στο ξύλο!
-Τον έστειλε αδιάβαστο!
Διάφορα:
-Σε χωριό της ορεινής Πελοποννήσου επειδή υπήρχαν πολλοί πολιτικά αριστεροί, η κυβέρνηση διόριζε δασκάλους δεξιούς, με σκοπό να συνετίσουν και να τα μυήσουν τα παιδιά των αριστερών. Εκεί έπεφτε ξύλο και όχι μόνον, αλλά άφηναν και παιδιά στην μοίρα τους, να μάθουν γράμματα χωρίς την βοήθειά τους.
-Αρκετοί γονείς ή συγχωριανοί όταν κάποιο παιδί δεν άκουγε και έπεφτε σε παραβάσεις, αποποιούμενοι των ευθυνών τους, έδιναν άδεια στον δάσκαλο να το συνετίσει καταλλήλως.
-Μαθητής μόλις τον σήκωσε ο δάσκαλος και του ζήτησε ν’ απλώσει το χέρι του για να του τις βρέξει και ενώ η πόρτα της αίθουσας ήταν ανοικτή έδωσε ένα σάλτο και έφυγε τρέχοντας και δεν ξαναγύρισε ποτέ στο σχολείο.
-Ένας άλλος μαθητής της έκτης τάξης που είχε χάσει δυο χρονιές, μόλις τον χτύπησε στην παλάμη ο δάσκαλός του, έκλεισε απότομα την παλάμη του, άρπαξε την βέργα και με απίστευτη ταχύτητα κοπάνησε τον δάσκαλο στο πρόσωπο δυο τρεις φορές και μετά εξαφανίσθηκε από το σχολείο και από κάποιο θείο του φυγαδεύτηκε στην Αθήνα για να μάθει κάποια τέχνη. Κατά την μαρτυρία του αφηγητή έγινε ένας άριστος επαγγελματίας και απόκτησε οικογένεια και πλούτη.
-Άλλος μαθητής όταν αποβλήθηκε από την τάξη πήγε σε μια φωλιά κότας πήρε δυο τρία αυγά και μόλις έβγαινε ο δάσκαλος από την αίθουσα του τα πέταξε στα μούτρα και μετά δεν ξανά πήγε στο σχολείο.
-Έχω καταγράψει δυο-τρεις περιπτώσεις όπου δάσκαλος κτύπησε μαθητές και αυτοί όχι μόνον δεν ξαναπάτησαν στο σχολείο, αλλά εξαφανίσθηκαν και από το σπίτι τους για μια δυο και τρεις ημέρες.
-Δάσκαλος σε ορεινό χωριό τιμώρησε μαθητή γιατί δεν έφερε το ξύλο του για την σόμπα του σχολείου. Τότε που δεν υπήρχε θέρμανση στα σχολεία για θέρμανση είχαν μια σόμπα. Καθημερινώς κατά τις κρύες ημέρες κάθε παιδί κάθε το πρωί ήταν υποχρεωμένο να φέρνει μαζί του και ένα ξύλο για την σόμπα.
-Παιδιά της έκτης δημοτικού ορίζονταν από τον δάσκαλο ν’ ανάβουν το πρωί την φωτιά, επίσης επειδή πολλοί δεν είχαν ωρολόγια, ορίζονταν και ένα να βαράει την καμπάνα. Συνήθως αυτά τα παιδιά έπρεπε να μένουν κοντά στην εκκλησία.
-Επίσης τα μεγαλύτερα κορίτσια σκούπιζαν τις αίθουσες, τον προαύλιο χώρο τον αναλάμβαναν όλα τα παιδιά με διάφορες εργασίες καθαρισμού, ξεχορτάριασμα κ.ά.
Παιδιά της ηλικίας μου, γευθήκαμε αρκετές φορές την βέργα να μας ξεραίνει τα χέρια και ιδίως κατά τις παγωμένες ημέρες του χειμώνα, επειδή είμαστε αδιάβαστοι ή προβήκαμε σε κάποια ατασθαλία ή προξενήσαμε κάποια μικροζημιά. Και πώς να πάω διαβασμένος, αφού οι γονείς μου ήσαν και οι δυο αγράμματοι και έτσι την βέργα την χόρτασα και την ξεσυχάθηκα! Ένας γέροντας έξυπνος μα αγράμματος κλείνοντας την συζήτησή μας, μου είπε: «Η βέργα με άφηκε αγράμματο!»