ΤΕΦΡΑ (ΣΤΑΧΤΗ)

Στάχτη (η), = τέφρα ή σποδός, λέγεται το κονιοποιημένο υπόλειμμα των στερεών σωμάτων μετά από την καύση. Το ξύλο κι άλλα οργανικά υλικά αποτελούνται κυρίως από άνθρακα, οξυγόνο και υδρογόνο. Το μεγαλύτερο μέρος αυτών, κατά την καύση, μετατρέπεται ένα μέρος σε νερό και το άλλο σε διοξείδιο του άνθρακα, που αναδύεται και επιβαρύνει σημαντικά την ατμόσφαιρα, ωστόσο παραμένει ένα μικρό ποσοστό με τη μορφή στάχτης, που αποτελείται από τα υπόλοιπα προϊόντα της καύσης, τα οποία συμμετείχαν σε αντιδράσεις με το οξυγόνο. Πρόκειται για μια σειρά αλάτων όπως ανθρακικά, πυριτικά, φωσφορικά καθώς και μεταλλικά οξείδια.

Χημική ανάλυση της στάχτης.

Η χημική σύσταση της στάχτης και το χρώμα της, γενικά συσχετίζονται ανάλογα με το υλικό που αποτεφρώθηκε. Η στάχτη, περιέχει κυρίως ανθρακικό ασβέστιο από 24-43% (το οποίο είναι ένα ανόργανο αλάτι με χημικό τύπο CaCO3), λιγότερο από 10% περιέχει Κάλιο (Κ), και λιγότερο από 1% φωσφορικό άλας. Επίσης περιέχει αρκετά ιχνοστοιχεία όπως σιδήρου, μαγγανίου, ψευδαργύρου, χαλκού και μερικά βαρέα μέταλλα όπως το κάδμιο, το νικέλιο, ο μόλυβδος, και το χρώμιο, ενώ δεν περιέχει καθόλου άζωτο.

Ωστόσο αυτές οι ποσότητες ποικίλουν ανάλογα με την θερμοκρασία καύσης, η οποία επηρεάζει σημαντικά τη σύνθεση και την ποσότητά της στάχτης, και κατά συνέπεια η υψηλότερη θερμοκρασία, πάντοτε μειώνει κατά μεγάλο ποσοστό την απόδοση της στάχτης. Τοιουτοτρόπως η καλύτερη ποιότητα στάχτης, προέρχεται πάντοτε από την χαμηλή θερμοκρασία και είναι ιδανικότερη για όλες σχεδόν τις χρήσεις. Τα σκληρά ξύλα, συνήθως παράγουν περισσότερη στάχτη από τα μαλακά και τα υδρόφιλα. Επίσης ο φλοιός και τα φύλλα των δένδρων, παράγουν περισσότερη στάχτη από το εσωτερικό ξυλωδών τμημάτων του δέντρου. Κατά μέσο όρο, γενικά η καύση των ξύλων δίνει περίπου 7-12% στάχτη και περιέχει κυρίως ανθρακικά άλατα καλίου και ασβεστίου, επίσης περιέχει και θειικό μονοξείδιο του μαγνησίου.

 

Ο άνθρωπος, από τότε που ανακάλυψε την φωτιά και την έθεσε στην υπηρεσία του, διαχρονικά διαπίστωσε ότι και τα υπολείμματα της καύσης (η στάχτη), είναι πολύ χρήσιμη, ανάλογα με τις ανάγκες και τις καθημερινές ενασχολήσεις που προέκυπταν. Η πρώτη ανακάλυψη ήταν ότι μπορούσε να διατηρήσει την φωτιά αναμμένη σκεπάζοντάς την πάντα κάτω από την στάχτη. Αργότερα την χρησιμοποίησε ιδίως για τις θεραπευτικές της ιδιότητες, για την υγιεινή καθαριότητα, την μαγειρική, για λίπανση, για πολιτιστικές εκδηλώσεις κ.λπ.

Θα αναφερθώ σε διάφορες περιπτώσεις που έχω αντλήσει από διάφορα έντυπα και από πληροφορίες που έχω συλλέξει και καταγράψει.

Αντιπαρασιτικές ιδιότητες:

Η στάχτη θεωρείται ότι ήταν το καλύτερο αντιπαρασιτικό. Κατ’ αρχήν με την στάχτη οι άνθρωποι αντιμετώπιζαν τις ψείρες, ψύλλους, τσιμπούρια και διάφορα άλλα ενοχλητικά παράσιτα. Την ανακατεύανε με ξύδι, και την ζύμωναν μέχρι που να γίνει ένα πηκτό υγρό μίγμα και στην συνέχεια μ’ αυτό επάλειφαν το τριχωτό μέρος του ανθρώπου ή του ζώου που είχε παράσιτα. Σε λίγες ημέρες, ως δια μαγείας τα παράσιτα, εξαφανίζονταν από αυτό το μέρος.

Επίσης έριχναν στάχτη και λίγο λεβάντα και στα ρούχα, πριν τ’ αποθηκεύσουν στους γιούκους, στο σεντούκι, στις κασέλες και στα ντουλάπες. Τα ρούχα, μπορούσαν να παραμείνουν για αρκετά χρόνια έτσι, χωρίς να πάθουν τίποτα απολύτως. Όταν τα χρειάζονταν τα τίναζαν ή τα έπλεναν και τα χρησιμοποιούσαν.

Επίσης σκορπούσαν την στάχτη, στις γωνίες και στα σκοτεινά σημεία της αποθήκης ή στα κελάρια. Διάφορα ζωύφια όπως μύγες, κατσαρίδες, κουνούπια, αράχνες κι άλλα έντομα καθώς ποντίκια και άλλα μικρά τρωκτικά, αποχωρίζονταν αυτό το μέρος, όσο πιο μακριά μπορούσαν και δεν θα ξαναεμφανίζονταν εκεί, όσο υπήρχε στάχτη.

Ακόμη με την στάχτη, αντιμετώπιζαν τα ενοχλητικά μυρμήγκια από τις μυρμηγκοφωλιές τους, χωρίς όμως να τα σκοτώνει. Στην είσοδο της μυρμηγκοφωλιάς, που συνήθως εμφανίζονταν σε σημεία κοντά στα σπίτια, έριχναν μερικές χούφτες στάχτη. Τα μυρμήγκια δεν μπορούσαν, ούτε να την περάσουν, ούτε να την μεταφέρουν, μ’ αποτέλεσμα να εγκαταλείψουν την είσοδο της φωλιάς ή και την φωλιά και να μεταφερθούν μακριά σε ασφαλέστερο σημείο.

Τα ποντίκια τα αντιμετώπιζαν με στάχτη ή μποτσίκι (ασφόδελο). Έριχναν αρκετή στάχτη στην τρύπα της φωλιάς τους. Αυτά γρήγορα εγκατέλειπαν την φωλιά και μετακόμιζαν σ’ άλλο προσιτό μέρος.

Ακόμη αναφέρω ότι η στάχτη χρησιμοποιείται για να διώξουμε τις άσχημες οσμές. Ο τρόπος είναι απλός, βάζουμε στάχτη επάνω σε οτιδήποτε μυρίζει άσχημα και αμέσως σταματούν οι άσχημες μυρωδιές.

Θεραπευτικές ιδιότητες:

Η στάχτη κατά την παράδοση δρα αιμοστατικά, απολυμαντικά και σε αρκετές περιπτώσεις επουλωτικά. Όταν υπήρχε κάποιο εξωτερικό τραύμα, για ν’ αντιμετωπίσουν την πληγή, διάλυαν λίγο πράσινο σαπούνι μέσα στην αλισίβα, και με αυτό έπλεναν την πληγή, χωρίς ν’ ακολουθήσει ξέπλυμα της πληγής. Η απολύμανση και η επούλωση της πληγής επιτυγχάνονταν ταχύτατα. Ακόμη σε πολλές περιπτώσεις τραυματισμού, τοποθετούσαν επάνω στην πληγή σκόνη στάχτης ή καπνιά από την καμινάδα τζακιών και αμέσως λειτουργούσε σαν αιμοστατικό και σαν απολυμαντικό και ταυτόχρονα έκλεινε επούλωνε την πληγή.

Για την θεραπεία των πονοκεφάλων έτριβαν ασπροκρέμυδο, χλωρά φύλλα από σκίντο (σκίνο), στην συνέχεια τ’ ανακάτευαν με στάχτη και πολύ λίγο ξινισμένο κρασί και αφού ζέσταιναν αυτό το μίγμα, το τοποθετούσαν σε μεταξωτό πανί και το έδεναν γύρω από το κεφάλι. Ο πονοκέφαλος σταματούσε εντός ολίγων λεπτών.

Υγιεινή καθαριότητα.

Με τον καιρό ο άνθρωπος ανακάλυψε και τις απορρυπαντικές ικανότητες της στάχτης και συν τον χρόνο παρασκεύασε την αλισίβα.

Η αλισίβα είναι ένα αλκαλικό διάλυμα που παρασκευάζεται με το βράσιμο του νερού μαζί με στάχτη από καμένα ξύλα. Η αλισίβα είναι το σταχτόνερο. Είναι το καλύτερο απορρυπαντικό που επινόησε ποτέ ο άνθρωπος. Συνίσταται δε για την παρασκευή του να χρησιμοποιείται βρόχινο νερό, επειδή δεν έχει άλατα. Στα παλαιότερα χρόνια τη χρησιμοποιούσαν για τη λεύκανση των ρούχων, αλλά και αντί για σαπούνι και για το λούσιμο. Η αλισίβα έχει καθαριστικές ιδιότητες, λόγω του ανθρακικού καλίου, που απορροφά από τη στάχτη και το οποίο έχει την ικανότητα και την δυνατότητα να διαλύει γενικά όλες τις ακαθαρσίες και ιδίως τα έλαια και τα λίπη.

Αλισίβα.

Η παραδοσιακή αλισίβα, ήταν και παραμένει ακόμη και σήμερα, το καλύτερο απορρυπαντικό γενικής χρήσης, καθαρίζει, γυαλίζει, λευκαίνει και απολυμαίνει ρούχα, τζάμια, λουστραρισμένα ξύλα, ασημικά, πιάτα, σκουριές και κιτρινάδες που έχουν ποτίσει μάρμαρα, πλακάκια κ.ά.

Για να παρασκευάσουμε αλισίβα, είναι μια πολύ παλιά και απλή μέθοδος. Απλά παίρνουμε μια κατσαρόλα με νερό (κατά προτίμηση απιονισμένο ή βρόχινο) και μέσα τοποθετούμε ένα τούλι με δυο κούπες στάχτη. Μόλις βράσει το νερό με την στάχτη φιλτράρουμε το νερό μ’ ένα πανί και το νερό που φιλτράρεται και σουρώνει είναι η αλισίβα.

Με την αλισίβα γινόταν η παραδοσιακή μπουγάδα. Πρώτα έπλεναν τα ασπρόρουχα καλά, στην συνέχεια έπαιρναν ένα ψηλό καλάθι, το λεγόμενο μπουγαδοκόφινο, το οποίο καλυπτόταν εσωτερικά με μια μεγάλη άσπρη χοντρή μαντίλα ή ύφασμα το λεγόμενο σταχτόπανο και που τα άκρα του έβγαιναν έξω από το κοφίνι. Στη συνέχεια διπλώνονταν καλά τα πλυμένα ασπρόρουχα και τα στοίβαζαν μέσα στο μπουγαδοκόφινο, ξεκινούσαν από τον πάτο με τα πιο χονδρά και το και στο τέλος τελείωναν με τα ελαφρύτερα. Αυτά στο τέλος τα σκέπαζαν με τις περίσσιες άκρες του σταχτόπανου, δημιουργώντας πάντοτε ένα μικρό βαθούλωμα. Πάνω στο σταχτόπανο άρχιζαν και έριχναν αργά- αργά και κατά διαστήματα την αλισίβα. Αυτή σιγά- σιγά διαπερνούσε τα ρούχα και εξέρχονταν από το κάτω μέρος του κοφινιού παρασύροντας τα υπολείμματα από τους λεκέδες που τυχόν υπήρχαν στα ρούχα. Όταν η αλισίβα ήταν καλή, τότε τα ασπρόρουχα έπαιρναν ένα κρινόλευκο χρώμα.

Η αλισίβα[1] ήταν άλλοτε πολύ διαδεδομένη. Χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα στην ύπαιθρο ιδίως τον χειμώνα, στη πλύση των ασπρορούχων.

Όταν κάποιος συνέχεια μπανιαρίζεται και λούζεται με αλισίβα και με ξυδόνερο, κατά την παράδοση, ποτέ δεν γερνάει ούτε ροζιάζει το πρόσωπό του.

Πιο παλιά οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν την στάχτη και σαν οδοντόκρεμα, συνήθως έτριβαν τα δόντια τους μ’ ένα υγρό πανί ή με βούρτσα (φτιαγμένη από τρίχες ουράς αρσενικού αλόγου ή χοιρινού) βουτηγμένα στην μουσκεμένη στάχτη, για να φεύγει η κιτρινάδα και να λαμπιρίζουν.

Η στάχτη είναι η σόδα που είναι ιδανική για τον καθαρισμό των ούλων και των δοντιών.

Ποτάσα.

Η ποτάσα (Υδροξείδιο του καλίου, ΚΟΗ) μπορεί να παραχθεί από στάχτη και αποσταγμένο νερό, η οποία με τη σειρά της μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην παραγωγή σαπουνιού. Η διαδικασία είναι λίγο πολύπλοκη χρονοβόρα και χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή, γιατί η ποτάσα είναι καυστική.

Μαγειρική- Ζαχαροπλαστική.

Την αλισίβα την χρησιμοποιούμε στην κουζίνα μας σε πολλά γλυκά και φαγητά. Με αυτή παρασκεύαζαν κουραμπιέδες, μουσταλευριά,  μελομακάρονα και ψωμί. Εκτός από την υπέροχη γεύση που δίνει στα φαγητά, μας καθαρίζει το έντερο απ’ αρκετούς παθογόνους μικροοργανισμούς. 

Παλιά για να διατηρήσουν την τυροπυτιά, την τοποθετούσαν μέσα σ’ ένα κέρατο βοδιού, στην συνέχεια συμπλήρωναν με στάχτη και μετά το σφραγίζανε με κερί  ή ρετσίνι και το τοποθετούσαν σε δροσερό μέρος και να μην βρέχεται. Το αφήναν εκεί για αρκετό χρόνο ίσως και χρόνια, χωρίς ν’ αλλοιωθεί η πυτιά.

Επίσης μπορούμε να διατηρήσουμε φρούτα και λαχανικά χωρίς να πάθουν τίποτα για πολλές μέρες έως και χρόνια. Έσκαβαν ένα μικρό λάκκο στα κατώγια, τον γέμιζαν με στάχτη και τοποθετούσαν τα λαχανικά έτσι ώστε να μην έρχονταν σε επαφή το ένα με το άλλο αλλά ούτε και με το χώμα, στην συνέχεια τα κάλυπταν με στάχτη.  Τα προϊόντα διατηρούνταν γι’ αρκετό καιρό χωρίς να πάθουν κάποια αλλοίωση και φθορά. Μερικές φορές η στάχτη[2] είναι επικίνδυνη όταν την καταπιούμε[3].

Πτηνοτροφία.

Παλιά οι πτηνοτρόφοι και οι χωρικοί χρησιμοποιούσαν την στάχτη,  σε συνδυασμό με την καρβουνόσκονη, σαν κτηνιατρικό γιατροσόφι, για την θεραπεία της κοκκιδίασης[4] των πουλερικών. Επίσης στα κοτέτσια, στα σπίτια των σκύλων και στους στάβλους ακόμη και στις φωλιές της κλώσας κατά τους θερινούς μήνες, έριχναν αρκετή στάχτη, για να μην πλησιάσουν κοτόψειρες, τσιμπούρια κι άλλα ενοχλητικά έντομα και τρωκτικά. Στάχτη επίσης έριχναν και επάνω στους ιστούς της αράχνης. Μετά από αυτό η αράχνη αποχωρούσε από τον ιστό της και σ’ αυτό το σημείο δεν πλησίαζε άλλη αράχνη.

Στην στάχτη έβαζαν τα αυγά για να διατηρούνται φρέσκα. Ακόμη τ’ αυγά μπορούν να διατηρηθούν για αρκετές εβδομάδες έως αρκετούς μήνες τοποθετημένα σ’ ένα μείγμα πηλού από στάχτη, αλατιού και ασβέστη. Επίσης όταν ήθελαν να στρώσουν κάποια κλώσα, τ’ αυγά τα διατηρούσαν και αυτά στην στάχτη.

Γεωργία.

Η στάχτη, κυρίως χρησιμοποιείται και στην γεωργία, διότι με τα συστατικά της δυναμώνει τα φυτά αφού προσφέρει το ασβέστιο. Χρησιμοποιείται ιδίως στην καλλιέργεια των κηπευτικών, στα αμπέλια, στα εσπεριδοειδή και στα καλλωπιστικά φυτά. Πιο παλιά, όταν φύτευαν κάποιο δένδρο, στον λάκκο που άνοιγαν για να φυτεύσουν το δενδρύλλιο, μέσα έριχναν αρκετή στάχτη ή τοποθετούσαν καλαμιά και την έκαιγαν, έχοντας πάντα τρεις σκοπούς, πρώτον να απολυμάνουν τον λάκκο, δεύτερον να απωθήσουν τα έντομα, σκουλήκια μυρμήγκια και ποντίκια, από το ριζικό σύστημα και τρίτον λειτουργούσε ωσάν βασική λίπανση προς το φυτό. Γενικά η στάχτη ανακυκλώνει τα θρεπτικά συστατικά του εδάφους. Η στάχτη χρησιμοποιείται και ως λίπασμα, μόνον που δεν περιέχει καθόλου άζωτο.

Τα παλιά χρόνια κατά την παράδοση, χρησιμοποιούσαν την στάχτη για την συντήρηση των κηπευτικών σπόρων. Τοποθετούσαν τους σπόρους ή σπορικά, σε μικρά πήλινα δοχεία, ανακατεμένους με αρκετή στάχτη[5] και τέλος τα σφράγιζαν με κερί ή ρετσίνι και σε μερικές περιπτώσεις και με πηλό. Αυτή η μέθοδος προφύλασσε τα σπόρια, να μην προσβληθούν από ζωύφια και χάσουν την αναπαραγωγική τους ικανότητα. Η στάχτη ιδίως του ξύλου, έχει την ιδιότητα και ν’ αφυδατώνει τους σπόρους και να τους καθιστά λιγότερο προσιτούς σε μόλυνση.

Επίσης η στάχτη ελαφρώνει και αφρατεύει το χώμα, θρέφει τα φυτά, και περιορίζει αισθητά την ύπαρξη και αναπαραγωγή όλων των βλαβερών εντόμων και ζιζανίων. Επίσης δεσμεύεται διοξείδιο του άνθρακα από τους μικροοργανισμούς μέσα στο χώμα, η ανάπτυξη των οποίων ενισχύεται από τη στάχτη, και η γη γίνεται πιο εύφορη.

Κατά τον ψεκασμό αν προσθέσουμε 500 γραμμάρια στάχτη ανά 100 λίτρα νερό, αυτό δυναμώνει τα υδρόβια και υδρόφιλα φυτά. Εν τω μεταξύ εάν πάνω στα φυτά ρίξουμε δυο-τρεις φορές στάχτη και δημιουργηθεί ένα στρώμα επάνω στα φύλλα, τότε τα προστατεύει να μην παγώσουν από τους χειμωνιάτικους πάγους.

Πολιτιστικές εκδηλώσεις.

Τις αποκριές παλιά πάντα σύμφωνα με την παράδοση, το παραδοσιακό σημερινό αλεύρωμα γινότανε με στάχτη και όχι με αλεύρι. Το αλεύρι ήταν πολύτιμο για την διατροφή του, ενώ η στάχτη ήταν άφθονη και ανέξοδη. Συν το χρόνο όμως ξεχάστηκε η στάχτη και την θέση της την ανέλαβε το αλεύρι. Και παλιά λεγότανε στάχτωμα, ή σταχτοβολιό.

Σατυρικά κάλαντα.
Γριά στη στάχτη κάθεται κι ο κώλος της φυσάει

κι από το πολύ το φύσημα κι από την ταραχή της

μούσκεψε το μεσοφόρι της και εφάνη το βρακί της.

Κι ο γέρος της την ρώταγε και την σιγορωτάει:

- Τι έφαγες βαριόμοιρη που η κοιλιά σου επρήστη;

- Έφαγα ξερά κουκιά και μια καυκιά ρεβίθι.

Και η κοιλιά μου φούσκωσε μου ’γινε σαν αμπάρι

την στάχτη μας την κατουρώ να φύγουν οι Καλικατζάροι.

Παροιμίες και παροιμιώδεις εκφράσεις και κατάρες.

-Άει στο σταχτόβολο.

-Έγιναν όλα στάχτη.

-Στάχτη και μπούλμπερη.

-Από την γκαστριά της φωτιάς μόνο η στάχτη μένει.

-Η στάχτη τρώγει την φωτιά και η στάχτη την φυλάει.

-Με τον αφορισμό έγινε και η στάχτη καπότα.

-Μέχρι να βγάλεις το άχτι τα έκαμες στάχτη.

-Όποιος καυχιέται από νωρίς στην στάχτη ξημερώνει.

-Πέρασε η φωτιά; Καπνός στάχτη και μουτζούρες θα αφήσει.

-Στάχτη το κονάκι!

-Στάχτη να γίνει!

-Στη στάχτη κρύβεται η φωτιά.

-Τα σκεπασμένα κάρβουνα βαστούν ζεστή την στάχτη.

-Της κακοεργούς το αδράχτι όλη νύχτα μες την στάχτη.

-Του έριξε στάχτη στα μάτια.

Λεξιλόγιο.

Στάχτερη, η = το φυτό φουμαρία η μακρόκαρπος.

Σταχτερός -η -ον, ο = ο γεμάτος στάχτη, ο έχων το χρώμα της στάχτης.

Σταχτής, ο = ο τεφρόχρους.

Σταχτοκουλούρα, η = κουλούρα ψημένη στην στάχτη.

Σταχτόνερο, το = η αλισίβα.

Σταχτόπανο, το = χοντρό κανάβινο ύφασμα, δια του οποίου διηθείται το σταχτόνερο, επί των ασπρορούχων της μπουγάδας.

Σταχτοπούτα, η = ηρωίδα ομώνυμου παιδικού παραμυθιού.

Σταχτώνω, = ανακατεύω, ή καλύπτω κάτι με την στάχτη.

Σταχτοδοχείο, το = το δοχείο απόθεσης των τσιγάρων και της στάχτης των.

Ονόματα πτηνών με συνθετικό την στάχτη.

Σταχτάρα (Apus apus)

Σταχτάρα (Apus pallidus)

Σταχτογαλιάντρα (Calandrella brachydactyla)

Σταχτογέρακο (Elanus caeruleus)

Σταχτοπετρόκλης (Oenanthe oenanthe)

Σταχτοπόδαρη (Numenius phaeopus)

Σταχτοσκαλίδρα (Calidris timminckii)

Σταχτοσουσουράδα (Motacilla cinerea)

Σταχτοτσικλιτάρα (Picus canus)

Σταχτοτσικνιάς (Ardea cinerea)

Σταχτόχηνα (Anser anser)