Καταγραφή- επιμέλεια Ηλίας Τουτούνης
Ένα από τα δρώμενα του παραδοσιακού γάμου, ήταν και το συγχαρίκι ή αναγγελία αμφοτέρων που επρόκειτο να παντρευτούν. Το συγχαρίκι επιβραβεύονταν με την προσκεφαλάδα, μαξιλάρα ή ντεμέλα. Όταν πλησίαζε η ώρα του μυστηρίου του γάμου, ο γαμπρός έστελνε τους συγχαρικιάρηδες στην νύφη ότι έρχεται ο γαμπρός ή ότι έφθασε στην εκκλησία και περιμένει την νύφη για να ακολουθήσει το Μυστήριο του γάμου. Επίσης η προσκεφαλάδα αποτελούσε πειστήριο και για τον γαμπρό ότι η νύφη ήταν ήδη έτοιμη για να προσέλθει στην εκκλησία για το Μυστήριο.
ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΗΣ ΜΑΞΙΛΑΡΑΣ
Όταν ο γαμπρός ήταν απ’ άλλο χωριό είτε συγχωριανοί με την νύφη, πριν γίνει το μυστήριο, πρώτα ξεκινούσε αυτός με την συνοδεία του από το σπίτι του για να μεταβούν στην εκκλησία, όπου θα γίνονταν τα στέφανα. Όταν ήταν απ’ άλλο χωριό ο γαμπρός με την συνοδεία του, ξεκινούσαν πολύ γρηγορότερα, ανάλογα με την απόσταση και την ώρα διάνυσης του δρόμου, καβάλα στα άλογά τους και πήγαιναν κατευθείαν στην εκκλησία του χωριού της νύφης, εκεί που θα γινόταν το μυστήριο.
Έδεναν τα άλογά τους εκεί κοντά και ο γαμπρός -κατά το εθιμοτυπικό- απόστελλε μια αντιπροσωπεία από γκαρδιακούς φίλους ή μπραζέρηδές του, που να ήσαν αποκλειστικά μικρότεροι σε ηλικία από αυτόν και συνήθως ανύπαντρα παιδιά, να πάνε στο σπίτι της νύφης και να την διαβεβαιώσουν ότι ο γαμπρός έφθασε στην εκκλησία και την περιμένει. Τότε αυτοί που επιλέγονταν ή εκδήλωναν το ενδιαφέρον να συμμετάσχουν, διοργάνωναν ένα αγώνα δρόμου, ποιος θα φθάσει πρώτος για να λάβει το έπαθλο της Προσκεφαλάδας, Μαξιλάρας ή της Ντεμέλας.
Πριν φθάσουν οι εκπρόσωποι του γαμπρού να πάρουν την μαξιλάρα η νύφη από την αγωνία της, αν έλθουν έλεγε το τραγουδάκι:
-Τι στέκεσαι ντεμέλα μου και δεν κινάς να φύγεις;
Να πας στο σπίτι του γαμπρού, στης πεθεράς την πόρτα.
-Μη συλλογιέσαι κόρη , μη συλλογιέσαι νύφη!
Εγώ καρτερώ τον κύρ’ γαμπρό, και τους μπραζέρηδές του,
να ’ρθουνε να με πάρουνε σ’ άλλο χωριό να πάμε.
Να πάμ’ αντάμα σ’ άλλη γειτονιά και σε ξένη πόρτα!
Μόλις έφθαναν στο σπίτι και ανάγγελλαν το γεγονός ότι ο γαμπρός ήδη έχει φθάσει στην εκκλησία, η νύφη προς αυτούς πρόσφερε δώρα, άρχισε να δημιουργείται στο σινάφι της νύφης μια διαφορετική πιο χαρούμενη ατμόσφαιρα που ήταν το προμήνυμα της μεγάλης χαράς. Στον πρώτο που έφθανε ως έπαθλο έπαιρνε την, στον δεύτερο μια μπουκάλα (τσίτσα) κρασί, για να κεράσει και τους υπόλοιπους που έλαβαν μέρος στον τρέξιμο και στον τρίτο ένα ολόασπρο μαντήλι που το καρφίτσωνε στο πέτο του. Στους υπόλοιπους τους μοίραζε κουφέτα τους κερνούσε κρασί και νερό και ταυτόχρονα τους πρόσφερε γλυκά παρασκευασμένα μόνο από τα χέρια της για να γευθούν το γλύκισμα και να μεταφέρουν στον γαμπρό την εμπειρία τους από τα χέρια της μέλλουσας γυναίκας του.
Βασικά η μαξιλάρα, την οποία έπαιρναν από την νύφη, ήταν το πειστήριο (απόδειξη) και το έπαθλον της πρωτιάς στον αγώνα δρόμου, που θα παρουσίαζαν στον γαμπρό που με αγωνία ανέμενε στην εκκλησία. Από παλιές καταγραφές που έχω, αρκετοί γάμοι ακυρώθηκαν την τελευταία στιγμή για διαφόρους λόγους, είτε οικονομικούς, είτε ηθικούς, είτε από κάποιο κακοπροαίρετο κοτσομπολιό είτε από άλλες περιπτώσεις. Γνωρίζω ότι ακυρώθηκε γάμος την τελευταία στιγμή, ότα η συνοδεία του γαμπρού πισωγύρισε στην μέση του δρόμου, διότι η νύφη ήταν από αντάρτικη οικογένεια. Συγκεκριμένα τσοπάνης γνωστός στον πατέρα του γαμπρού, τους είπε στον δρόμο που κατά τύχη τους συνάντησε, ότι η νύφη είναι «από την αποκείθε μεριά, αντάρτισσα». Ο δε πατέρας του γαμπρού του είπε:
«Γυρνάτε ξοπίσω ρε φίλοι, εγώ… αντάρτες δεν μπάζω στο κονάκι μου!»
Έτσι λοιπόν το έθιμο της μαξιλάρας ήταν η επιβεβαίωση ότι όντως ο γάμος θα τελεσθεί.
Μετά το κέρασμα η αντιπροσωπεία του γαμπρού έφευγε με την μαξιλάρα και επέστρεφαν στην εκκλησία, για να την ιδεί ο γαμπρός και να τον διαβεβαιώσουν ότι η νύφη είναι έτοιμη και ακολουθεί. Αυτοί έφευγαν πιο γρήγορα, ενώ την νύφη την καθυστερούσαν καθ’ οδόν, διότι οι συνοδοί της τραγουδούσαν και χόρευαν αρκετά, μέχρι να φθάσουν στην εκκλησία και να γίνει το μυστήριο του Γάμου.
Η νύφη όπως αναφέρεται, πριν πάνε για την μαξιλάρα είχε κατασκόπους που παραφύλαγαν να ιδούν, αν έρχεται η συνοδεία του γαμπρού. Ενώ ο γαμπρός όταν επέστρεφε η αντιπροσωπεία από το σπίτι της νύφης το πρώτο που παρατηρούσαν από μακριά, ήταν αν έφερναν μαζί τους την μαξιλάρα της νύφης. Μόλις έφθανε η μαξιλάρα στον γαμπρό τότε τους έφευγε το άγχος και έτσι και σε αυτούς, όπως προανέφερα και για την νύφη. άρχισε να δημιουργείται στο σινάφι τους μια διαφορετική πιο χαρούμενη ατμόσφαιρα που ήταν το προμήνυμα της επιβεβαίωσης και της μεγάλης χαράς
Έτυχε σε γάμο να πάει η αντιπροσωπεία του γαμπρού στο σπίτι της νύφης για την μαξιλάρα. Αυτή για κάποιο λόγο είχε ακυρώσει τον γάμο και μόλις έφθασαν οι μπραζέρηδες αι μεν τους κέρασε αλλά δεν τους έδωσε την μαξιλάρα, δείγμα ότι ακυρώνεται ο γάμος. Η αντιπροσωπεία μετά το κέρασμα κίνησε για την εκκλησία που περίμενε ο γαμπρός και μόλις αυτοί είδαν ότι δεν έφερναν την μαξιλάρα ντροπιασμένοι και λυπημένοι αποχώρησαν για το χωριό τους, καθυστερώντας να νυχτώσει για να κρύψουν την ντροπή τους.
Από την ώρα που ο νικητής, μπραζέρης του γαμπρού ο λεγόμενος προσκεφαλάς, μαξιλαράς ή ντεμέλας έπαιρνε την μαξιλάρα, μέχρι που τελείωνε το μυστήριο έπρεπε να την φορεί, και δεν έπρεπε να την ανοίξει και να μην δώσει το δικαίωμα σε κανέναν να την παραβιάσει και τέλος έπρεπε να την παραδώσει στον γαμπρό μετά το τέλος του γάμου!
Ο μαξιλαράς μετά το μυστήριο όφειλε να δώσει την μαξιλάρα στον γαμπρό. Αυτός έπρεπε ν’ ασημώσει ο γαμπρός με κάποιο ποσό. Αρκετοί εκμεταλλεύθηκαν αυτό και ζητούσαν από τον γαμπρό, κάποιο σεβαστό ποσό, διαφορετικά θα την έδιναν πάλι στο σόι της νύφης και αυτό δεν ήταν καλό. Γι’ αυτό ο γαμπρός διάλεγε τους πιο έμπιστους προς αυτόν ανθρώπους για να πάνε για την μαξιλάρα, αλλά μερικές φορές υπήρχαν και οι εκμεταλλευτές της περίπτωσης!
ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΜΑΞΙΛΑΡΑΣ
Η κατασκευή της μαξιλάρας ήταν αποκλειστικά εργασία της νύφης όπου την βοηθούσαν και ανύπανδρες αδελφές, συγγένισσες φιλενάδες και συγχωριανές. Έπαιρναν λευκό λινό πανί το έκοβαν σε τετράγωνο σχήμα περίπου 0,40Χ0,80 εκατοστά του μέτρου. Έπειτα το δίπλωναν όχι παραλληλόγραμμα, όπως ήταν η μαξιλαροθήκη, αλλά τετράγωνο με διαστάσεις 0,40Χ0,40 εκ. το έραβαν στις δύο απέναντι πλάγιες άκρες σαν μια μαξιλαροθήκη, ενώ η τέταρτη που προοριζόταν για το στόμιο της (σούρα) παρέμενε ανοικτή. Από το ίδιο πανί έκοβαν μια λωρίδα περίπου 80 εκατοστών του μέτρου και αφού την δίπλωναν περίτεχνα την προσάρμοζαν και την έραβαν επάνω στην ντεμέλα που χρησίμευε ως ιμάντας για να την κρεμάει από τον ώμο μπροστά στο στήθος. Σε πολλές περιπτώσεις η κορδέλα ήταν πλεκτή από λευκή κλωστή με διάφορα σχέδια και με κόκκινη κλωστή εξωτερικά για να δείχνει πιο όμορφη. Στο στόμιο σε δυσανάλογα σημεία έραβαν δύο κουμπιά και έφτιαχναν τις ανάλογες κουμπότρυπες, για να κλείνει και ν’ ασφαλίζει η ντεμέλα. Άλλες γυναίκες αντί για κουμπιά έκοβαν από το υπόλοιπο πανί τέσσερις μικρές ίσιες κορδελίτσες και τις έραβαν στα δύο μέρη του στομίου απέναντι την μία από την άλλη και τις έδεναν ανά ζευγάρι σαν κορδόνια για να κλείσουν το στόμιο της ντεμέλας.
Σε παλιά ντεμέλα εντόπισα τα κουμπιά να είναι προϊόν πλεξίματος με ψιλή κλωστή όπως και η κουμπότρυπα.
Η καλλιτεχνία της κάθε ντεμέλας ήταν ξεχωριστή. Πραγματικά αριστουργήματα κεντημένες περίτεχνες με κοφτό πλέξιμο στο μέσον, με διάφορα σχέδια, πολύπλοκα και απλά, με πέντε πολύχρωμα λουλούδια στις αμφότερες γωνίες, και με ένα στο κέντρο. Επίσης περιμετρικά η μαξιλάρα ήταν στολισμένη με λευκή ή κόκκινη δαντέλα.
ΤΙ ΠΕΡΙΕΙΧΕ ΜΕΣΑ Η ΜΑΞΙΛΑΡΑ;
Η μαξιλάρα περιείχε διάφορα είδη που τοποθετούσαν μέσα σε αυτήν, δεν είναι όλα όσα αναφέρω, αλλά μερικά τα οποία κατά τόπους ποικίλουν. Αναφέρω μερικά από αυτά που έχω καταγράψει: Τσιγάρα, ένα ρόδι, μεταλλικά νομίσματα, ρύζι, ένα στάχυ σταριού, ροδοπέταλα, πέταλα από τσετσέκια (κατιφέδες) και γαρύφαλλα, κλωνί βασιλικού, μικρό κομμάτι από ρίζα φυτού, ένα βελανίδι με την κούπα του, ένα μαντήλι κεντητό από τα χέρια της νύφης, κουφέτα, μια πολύ μικρή εικονίτσα, μεταλλικό κλειδί και όστρακο σαλίγκαρου.
-Το τσιγάρο συμβολίζει, για να γίνει και να χρησιμοποιηθεί χρειάζονται αλληλοβοήθεια δηλαδή να συμβάλλουν μαζί ο καπνός και το χαρτί.
- Το ρόδι συμβολίζει την γονιμότητα, την καλή τύχη, την αφθονία, ευτυχία, υγεία και πολλά άλλα καλά.
-Τα μεταλλικά νομίσματα αντιπροσωπεύουν την οικονομική εξέλιξη. Το ακούμε και στην παροιμιώδη φράση: «Βροντάει η τσέπη του!», δηλαδή τα μεταλλικά νομίσματα ακούγονται, όποιος τα έχει.
- Το κλωνί βασιλικού αντιπροσώπευε την νοικοκυροσύνη της νύφης εκτός σπιτιού δηλαδή στην αυλή. Μάλιστα παλιά οι προξενητάδες που περνούσαν έξω από τα σπίτια μελλουσών νυφών, παρατηρούσαν εάν στα μπαλκόνια και στην αυλή είχε βασιλικά. Εάν είχε πολλά και καλοδιατηρημένα, τότε την λογάριαζαν για καλή νοικοκυρά. Μια παροιμιώδη φράση μας το επιβεβαιώνει: «Να ιδώ τα βασιλικά σου, να κρίνω τα νοικοκυριά σου!»
-Το ρύζι και οι ρίζες αντιπροσωπεύουν ώστε να ριζώσει το αντρόγυνο.
-Το στάχυ του σταριού συμβολίζει την απόκτηση πολλών παιδιών και την αύξηση των υλικών αγαθών του σπιτιού.
-Τα πέταλα από τα λουλούδια, αντιπροσωπεύουν αυτό που λέμε σήμερα την ώρα που χαιρετάμε τους νεόνυμφους όπου τους ευχόμαστε μεταξύ άλλων και: «Ανθόσπαρτο βίο!»
-Το βελανίδι αντιπροσωπεύει την ερωτική ένωση του ζευγαριού!
-Το κεντητό μαντήλι αντιπροσωπεύει την νοικοκυροσύνη της νύφης, επίδειξη ικανότητας νοικοκυροσύνης και αγάπης!
-Τα κουφέτα τα βάζουν για να αποκτήσουν παιδιά. Βασικά έβαζαν αυγά, που μοιάζουν σα τα κουφέτα, διότι όπως γνωρίζουμε από το αυγό δηλαδή το ασπράδι και τον κροκό δημιουργείται ο απόγονος. Επειδή όμως το αυγό στην μαξιλάρα ήταν επικίνδυνο να σπάσει τότε το αντικατάστησαν με το κουφέτο που μοιάζει. Ανάλογα με τα κουφέτα που έβαζαν τόσα παιδιά επιθυμούσε να γεννήσει το νέο ζευγάρι.
-Η εικόνα αντιπροσώπευε την πίστη και την προστασία απ’ αυτήν του νέου ζευγαριού.
-Το κλειδί αντιπροσωπεύει την μελλοντική και ασφαλή ζωή του ζευγαριού, την απόκτηση δικού τους σπιτιού και τέλος το τοποθετούσαν εντός της ντεμέλας για ν’ αποφύγουν τυχόν μαγικά που ίσως κάποιοι κακοπροαίρετοι θα προέβαιναν κατά του ζευγαριού την ώρα του μυστηρίου.
-Το πιο παράξενο που μου ανέφεραν ήταν ότι σε κάποιο χωριό έβαζαν και ένα όστρακο από σαλίγκαρο. Το όστρακο του σαλίγκαρου συμβόλιζε την θέση της γυναίκας να είναι εντός του σπιτιού και να μην φεύγει (να μην βγαίνει από το καβούκι της), από αυτό και να σεργιανίζει στις γειτονιές.
ΑΛΛΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΑΞΙΛΑΡΑΣ
Ντεμέλα χρησιμοποιούσαν κατά την ανασκαφή των οικογενειακών τάφων. Τα οστά που εύρισκαν τα έπλεναν με ξύδι και μετά τα τοποθετούσαν σε ντεμέλα και τα ξανά έθαβαν. Επίσης όταν ήταν να μεταφέρουν οστά από ένα μέρος σε άλλο τα οστά που ξέθαβαν τα έπλεναν με ξύδι και μετά τα τοποθετούσαν σε ντεμέλα τα μετέφεραν εκεί που επιθυμούσαν και στην συνέχεια τα έθαβαν ή τα τοποθετούσαν σε οστεοφυλάκιο.
Την ντεμέλα επίσης την χρησιμοποιούσαν, ως σούρα ή τσαντήλα για το σούρωμα υγρών και για τη παρασκευή τυριού, επίσης χρησίμευε και ως σάκος αποθήκευσης χυλοπίτας, τραχανά κουλουριών, ακόμη και ψυχανθών φασολιών, μπιζέλια, κουκιών κ.λπ..
ΠΑΡΟΙΜΙΩΔΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗ – ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ:
Από νύφη τεμπέλα, μην καρτερείς ντεμέλα!
Σε αποκριάτικη εκδήλωση με δρώμενο τον παραδοσιακό γάμο, αντί για ντεμέλα είχανε κάποιο μισοκατεστραμμένο τορβά και τράστο. Ακόμη σε αποκριάτικη εκδήλωση είδα μεταμφιεσμένο να φοράει παλιά ντεμέλα στο κεφάλι με δυο τρύπες στα μάτια για να βλέπει. Ντεμέλες φορούσαν και κατά το παιχνίδι της τυφλόμυγας.
ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Τις ντεμέλες τις χρησιμοποίησαν οι πολιορκημένοι για να λαγαρίζουν το λιγοστό νερό ή την λάσπη για να επιβιώσουν. Έβαζαν λάσπη σε μια ντεμέλα και αυτή μετά από ώρα είχε σουρώσει το νερό και έτσι επιτυγχανόταν το λαγάρισμα του πολυπόθητου νερού.
Ντεμέλες φορούσαν κατά τις δημόσιες εκτελέσεις είτε για τουφεκισμού, είτε για αγχόνης για να καλύπτουν το πρόσωπο του εκτελεσθέντα και μια και αναφέρθηκα σ’ αυτό και οι καταδότες (αναγνώρισης προσώπων) φορούσαν μια πρόχειρη ντεμέλα για να μην τους αναγνωρίζουν.
Φώτο Ηλίας Τουτούνης και από το διαδίκτυο. Επίσης φώτο αρχείο Τάκης Αναστασόπουλος