Μια σχέση μεταξύ Ηπείρου και Ηλείας, βρίσκεται στις ονομασίες αρκετών οικισμών και τοποθεσιών, που μοιάζουν μεταξύ των και που μπορεί να παραλλάσσονται κατά ελάχιστο, όμως αρκετές είναι ίδιες. Στο πόνημά μου αυτό δημοσιεύω ποιοι οικισμοί, κατά όνομα, ταιριάζουν μεταξύ των.
Από τους πίνακες αυτούς συμπεραίνουμε ότι μερικά από τα χωριά, κυρίως της Βόρειας Ηλείας και της Αχαΐας, έχουν μια άμεση σχέση μεταξύ των. Η σχέση ξεκινά με την μετανάστευση γύρω στα 750 με 780 μ.Χ. μετά από κάποια επιδημική αρρώστια, που ελαττώθηκε σημαντικά ο πληθυσμός του Μοριά και ο τότε αυτοκράτορας του Βυζαντίου Κωνσταντίνος ο Ε΄, προώθησε Σλάβους σε πολλές περιοχές του Μοριά και μεταξύ αυτών και στις επαρχίες Ηλείας και Αχαΐας.
Το 1380 με 1400 μ.Χ. οι Παλαιολόγοι, δια να ενδυναμώσουν τον Μοριά, εγκατέστησαν και αλβανικές οικογένειες, σε μια εποχή που ο πληθυσμός του Μοριά είχε αραιωθεί δραματικά. Μια σχέση, που μας δίνει το έναυσμα να παρατηρήσουμε και να αναγάγουμε, αρκετά οικιστικά και στατιστικά στοιχεία, όσο αφορά τους οικισμούς της Ηπείρου, σε σχέση με τους οικισμούς της αναφερόμενης περιοχής σχετικά με τις ονομασίες. Η ιδιομορφία αυτή μας αναγάγει να διερευνήσουμε επιστημονικά αρκετά στοιχεία της συνύπαρξης (οικιστικά, ιστορικά, ήθη, έθιμα, παραδόσεις, γλώσσα, θρησκεία, αλλά και το DNA) των κατοίκων της Ηπείρου με των κατοίκων της Βόρειας Πελοποννήσου και ιδίως της Ηλείας και της Αχαΐας.
.png)
Τα συμπεράσματα αυτών των ερευνών, ίσως να μας οδηγήσουν στα ίχνη της περιπετειώδης πορείας των κατοίκων, των αναφερομένων περιοχών, τον χρόνο αλλά και τους λόγους και τρόπους μετοίκησης. Οποιαδήποτε διάκριση των κατοίκων με βάση το θρήσκευμα, την γλώσσα ή την εθνότητα, είναι περιθωριακή η σημασία της, για όσους αφοσιώνονται πρωταρχικά στην «εθνολογική» ανάλυση αυτών των δεδομένων.
Εδώ, σύμφωνα με μια απογραφή επί της Τουρκοκρατίας, που την εποχή εκείνη χωρίζονταν σε καζάδες (επαρχίες), μπορούμε να επισημάνουμε σε ποια επαρχία, ακόμη και σε ποιο χωριό κατέληξαν οι μετανάστες της Ηπείρου.
Επίσης ανακαλύπτουμε ότι από τους Σλάβους που μετοίκισαν στην Βόρεια Πελοπόννησο, αρκετά ονόματα των χωριών με σλαβικά τοπωνύμια, υιοθετήθηκαν και παρέμειναν ως είχε. Μερικά από αυτά ίσως να έχουν προέλθει από τον τόπο καταγωγής των Σλάβων μεταναστών. Πιο κάτω αναφέρω τους καζάδες (επαρχίες) της Ηπείρου και τα χωριά που φαίνεται να έχουν σχέση με τα χωριά της Αχαΐας και Ηλείας.
Μια στατιστική μελέτη του 1895, που είναι σήμερα η μόνη δημοσιευμένη απαριθμεί συνολικά τον πληθυσμό της Ηπείρου, κατά πόλεις και χωριά, πριν από την κατάλυση της Οθωμανικής κυριαρχίας στον πρώτο Βαλκανικό πόλεμο του 1913. Υπάρχουν και άλλοι πίνακες με συγκρίσιμο περιεχόμενο, αλλά όχι με αναλυτική ευρύτητα και ακρίβεια.
Ο πιο κάτω πίνακας αναφέρει από ποιες επαρχίες της Ηπείρου, έχουν μεταναστεύσει οι κάτοικοι που έχουν φθάσει στην Ηλεία και στην Αχαΐα.
ΚΑΖΑΣ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
Γερακάρι, (Γερακάρι τοπ. στα Τσίπιανα), Γουλάς (Γουλάς τοπ. στην Οινόη, στον Ερύμανθο, αλλά και στο χωριό Άσπρα σπίτια Ολυμπίας), Καλέτζι (οικ. Αχαΐας), Κουκλέσι (εγκ. οικ. Κουκλάκι στο Χάβαρι Αμαλιάδας), Λαγάτουρα (οικ. Ηλείας), Μουζακιούς (οικ. Μουζίκα σημ. Δαφνιώτισσα δήμου Αμαλιάδας και Μουζάκι οικ. δήμου Ωλένης), Μουκοβίνα (οικ. Μπουκοβίνα σήμ. Αγία Τριάδα και τοπ. στο Βαρθολομιό), Μάζια (οικ. Μάζι), Μπρακμάδι (οικ. Μπρακουμάδι Αχαΐας), Σκλίβανη (οικ. Σκλήβα οικ. δήμου Πηνείας Ηλείας), Σταυράκι (εγκ. οικ. Κακοτάρι Ηλείας), Μαζαράκι (οικ. Ηλείας και Αχαΐας), Πρωτόπαπα (Χάβαρο Πρωτόπαπα, οικ. Χάβαρι δήμου Αμαλιάδας), Μανωλιάσα (Μανωλάδα, οικ. του δήμου Βουπρασίας), Γρεβενίτη (Γρεβενό οικ. Αχαΐας), Κουκούλι (οικ. Αχαΐας).
ΚΑΖΑΣ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑΣ
Κεράσοβο (οικ. Κερέσοβα π. δήμου Λασιώνoς).
ΚΑΖΑΣ ΦΙΛΙΑΤΩΝ
Μουζάκα (οικ. Μουζάκι δήμου Ωλένης και Μουζίκα οικ. δήμου Αμαλιάδας σημ. Δαφνιώτισσα), Σκλιάβι (Σκλήβα οικ. Δήμου Πηνείας), Βίλια (τοπ. Άγναντα δήμου Πηνείας).
ΚΑΖΑΣ ΚΟΝΙΤΣΑΣ
Καβάσιλα (οικ. Δήμου Γαστούνης), Κεράσοβο (Κερέσοβα, οικ. δήμου Λασιώνος).
ΚΑΖΑΣ ΛΕΣΚΟΒΙΚΙΟΥ
Γερακάρα (Γερακάρι, τοπ. δήμου Λασιώνος), Γερμένι (Γιάρμενα σημ. οικ. Φολόη του δήμου Φολόης), Κρέσοβα (Κερέσοβα, οικ. δήμου Λασιώνος).
ΚΑΖΑΣ ΑΡΓΥΡΟΚΑΣΤΡΟΥ
Καλέζι (Καλέτζι οικ. Αχαΐας).
ΚΑΖΑΣ ΠΩΓΩΝΙΟΥ
Κεράσοβο (Κερέσοβα, οικ. δήμου Λασιώνος), Πολίτσανη (Πολίτσα οικ. Δήμου Λασιώνος).
ΚΑΖΑΣ ΠΡΕΜΕΤΗΣ
Κλεισούρα (εγκ. οικ. Δήμου Πηνείας), Μπάλι (Μπαλί οικ. Ηλείας και τοπ. στο Γούμερο Ωλένης), Τσορογκούνι (Τσερεγκούνι εγκ. οικ. στο Κακοτάρι δήμου Λασιώνος), Τοσκέσι (Τόσκες, οικ. Αχαΐας), Βερτσίτσι (Βερσίτσι οικ. Αχαΐας), Κρέσοβα (Κερέσοβα, οικ. π. δήμου Λασιώνος), Κούταλη (Κούτελη οικ. Καλαβρύτων), Ζαβαλιάνη (Ζαβλάνι οικ. Πατρών).
ΚΑΖΑΣ ΤΕΠΕΛΕΝΙΟΥ
Ντάμζι (Ντάμιζα σημ. Δάφνη οικ. δήμου Αμαλιάδας), Τόσκα (Τόσκες, οικ. Αχαΐας) Ντόριζα (Ντάρτιζα, σημ. Αχλαδινή οικ. του δήμου Φολόης).
ΚΑΖΑΣ ΔΕΛΒΙΝΟΥ
Δίβρη (Δίβρη σημ. Λαμπεία οικ. δήμου Λαμπείας), Λυκούρσι (Λυκούρεσι σημ. Βασιλάκι οικ. δήμου Αρχ. Ολυμπίας), Μουζίνα (οικ. Μουζίκα σημ. Δαφνιώτισσα δήμου Αμαλιάδας), Πικέρνι (Νέα Πικέρνη οικ. στον δήμο Βουπρασίας), Σούλιο (Σούλι οικ. στον δήμο Πηνείας), Κακαβιά (τοπ. στην Βάρδα Βουπρασίας και τοπ. στο Κριεκούκι σημ. Πελόπιο), Νίβιτσα (σημ. Λιβαδάκιον οικ. Ηλείας).
ΚΑΖΑΣ ΚΟΥΡΒΕΛΕΣΙΟΥ
Γκολέμι (Γκολέμι οικ. στην Αχαΐα), Μπόρσι (οικ. στον δήμο Λεχαινών), Νίβιτσα (σημ. Λιβαδάκιο οικ. Ηλείας).
ΚΑΖΑΣ ΜΠΕΡΑΤΙΟΥ
Αμπάρι (οικ. δήμου Αρχ. Ολυμπίας), Γκέρμπεσι (οικ. Αχαΐας), Αλαμπρέζι (Χαλαμπρέζα σημ. Πρόδρομος οικ. του δήμου Πηνείας και Αλαντρέζα τοπ. στον οικ. Μπάστα Ηλείας), Ζαμποκίκα (Ζάμπακας εγκ. οικ. στον δήμο Πηνείας), Κούμανη (οικ. στον δήμο Φολόης και οικ. στην Αχαΐα), Κούτα (Κούτι τοπ. στα όρια του δήμου Φολόης και Λασιώνος), Κρέκεζα (Κερτίζα σημ. Αγία Κυριακή οικ. δήμου Λασιώνος), Μπριστροβίτσα (Μπροστοβίτσα σημ. Δροσιά οικ. δήμου Τριταίας), Σουσέζι (Σινούζι- Σισόζι –Σικόζι σημ. Άγναντα οικ. του δήμου Πηνείας), Βισόκα (Βυσωκά οικ. Καλαβρύτων), Τσορμπατζίασι (Τσορμπατζάκι, Τζορβατζή σημ. Αρήνη οικ. Ηλείας), Χεκάλι (Χαϊκάλι οικ. Αχαΐας).
ΚΑΖΑΣ ΑΥΛΩΝΟΣ
Ρόμσι (Ρώμεσι σημ. Αμπελώνας οικ. δήμου Ωλένης), Χαλιμούτσα (Χλιμούτσι ή Χλεμούτσι κάστρο στο ομώνυμο χωριό Κάστρο στην Κυλλήνη της Ηλείας).
ΚΑΖΑΣ ΓΚΟΣΝΙΤΣΚΑΣ
Γκέρμπεσι (Γκέρμπεσι οικ. Αχαΐας), Μουζάκα (οικ. Μουζίκα σημ. Δαφνιώτισσα δήμου Αμαλιάδας), Κακρούκα (Κακαρούκα σημ. Απιδούλα οικ. δήμου Πηνείας), Μουζέντσκα (οικ. Μουζίκα σημ. Δαφνιώτισσα δήμου Αμαλιάδας), Πολένα (Πολίτσα οικ. Δήμου Λασιώνος), Ντάρτα (Ντάρτιζα σημ. Αχλαδινή οικ. του δήμου Φολόης), Ρόμσι (Ρώμεσι σημ. Αμπελώνας οικ. δήμου Ωλένης), Σέλιανη (Σελιανίτικα οικ. Αιγίου Αχαΐας και Σελινούς τοπ. στα Κρέστενα Ηλείας), Τσέπανη (Τσίπαινα τοπ. στον οικ. Αχλαδινή Φολόης), Γκρέπτσκα (Γκρέκιζα τοπ. στον οικ. Λάνθι Ηλείας).
ΚΑΖΑΣ ΛΟΥΣΝΙΑΣ
Γκολέμι (οικ. Αχαΐας), Θάνα (οικ. Αχαΐας), Πίρα (Πυρί εγκ. οικ. Δήμου Πηνείας), Σένεζα (οικ. Σινούζι σημ. Άγναντα δήμου Πηνείας), Σόπι (οικ. Ηλείας), Τόσκεσι (Τόσκες, οικ. Αχαΐας), Κρυεκούκι (Κρεκούκι σημ. Πελόπιο οικ. Ηλείας), Γκερμένι (Γιάρμενα σημ. Φολόη οικ. του δήμου Φολόης), Τσούκασι (Τσούκα τοπ. στον Ωλενό σημ. Ερύμανθο και τοπ. στον οικ. Άσπρα Σπίτια Ολυμπίας), Γκοριτσάνη (Γκοριτζακούκι τοπ. στον οικ. Κοσκινά Ηλείας).
ΚΑΖΑΣ ΠΡΕΒΕΖΑΣ
Μουζάκα (οικ. Μουζίκα σημ. Δαφνιώτισσα δήμου Αμαλιάδας και Μουζάκι οικ. δήμου Ωλένης), Σκιαδά (Σκιαδάς οικ. Αχαΐας και τοπ. στην Βάρδα Βουπρασίας και Σκαδά στον οικ. Καυκανιά Ηλείας), Φλάμπουρα (οικ. Αχαΐας), Σκαφιδάκι (οικ. Σκαφιδιά Ηλείας).
ΚΑΖΑΣ ΛΟΥΡΟΥ
Ιμάμ – Τσαούση (οικ. Σημ. Κέντρο δήμου Πηνείας), Ζαβάκα (Ζάμπακας εγκ. οικ. στον δήμο Πηνείας), Κεράσοβο (Κερέσοβα, οικ. δήμου Λασιώνος), Κλεισούρα (εγκ. οικ. Δήμου Πηνείας), Ντάρα (εγκ. οικ. στον δήμο Πηνείας, Νταρίκα τοπ. στην Αχλαδινή Φολόης, Νταρέϊκα Δένδρα τοποθεσία στον οικισμό Άγναντα Πηνείας), Κρανιά (Κράνα οικ. Ανδρίτσαινας).
ΚΑΖΑΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΟΥ
Γιονούζι (οικ. Σινούζι σημ. Άγναντα οικ. δήμου Πηνείας), Κλεισούρα (Κλεισούρα (εγκ. οικ. Δήμου Πηνείας), Κουρτέσι (οικ. στην Ηλεία), Λυκούρσι (Λυκούρεσι σημ. Βασιλάκι οικ. δήμου Αρχ. Ολυμπίας), Μαζαράκι (οικ. Ηλείας και Αχαΐας), Μουζακάτι (οικ. Μουζάκι οικ. δήμου Ωλένης και Μουζίκα οικ. δήμου Αμαλιάδας σημ. Δαφνιώτισσα), Κορωνόπουλο (Κορωνόβραχος τοπ. στον δήμο Πηνείας), Μπεσερέ (Μπεσερέ σημ. Περιστέρι οικ. στον δήμο Αμαλιάδας και Μπεσίρι τοπ. στον οικ. Χελιδόνι Ηλείας), Μπετελίνι (Μπεντένι σημ. Πεύκη οικ. στο δήμο Ωλένης).
Τα αρχεία αρκετών πόλεων της Ιταλίας και ιδίως της Βενετίας, είναι πλήρης από διάφορα έγγραφα και ονομαστικά κατάστιχα μισθοφορικών σωμάτων με αρχηγούς Έλληνες και Αλβανούς ή και Ιταλούς ευγενείς, πεζούς και εφίππους, που έγιναν πασίγνωστοι στην Ευρώπη, για την τόλμη, την ευκινησία και την ανδρεία τους, με τ’ όνομα stradioti.
Ο Κ. Σαθάς στο πολύτομο και ογκώδες πολύτιμο έργο του, (Μνημεία Ελληνικής Ιστορίας), αναφέρει μερικά από τα ονόματα αυτών των stradioti:
Ζόγκας, Καράτουλας, Χέλμης, Καρδιακαύτης, Γολέμης, Λαντζόης, Κομποθρέκας, Κασνέσης, Μουζάκης, Μάζης, Φλόκας, Κόκλας, Γκέρμπεσης, Λουκίσας, Μαζαράκης, Μπάρτζολας, Ψάρης, Σανταμέρης, Μπούκουρας, Κακαρούκας, Κουρτέσης, Κρεκούκιας, Καγκάδης, Μανώλας, Πικέρμης, Σκούρας, Στρούσας, Λόπετσης, Βαρυπόμπης, κ.α.
Βέρβερης, Επώνυμο προερχόμενο από αρβανίτικη λέξη που σημαίνει (τυφλός) Βλαντής. Ίσως από αυτόν να προέρχεται η ονομασία του οικισμού Βαρβαρίνα Ωλένης.
Βουκοβίνος, ίσως να προέρχεται από τη λέξη Μπουκοβίνα, περιοχή στα σύνορα Ουκρανίας – Ρουμανίας που καλύπτεται με δάση οξιάς (buk στα ρωσικά σημαίνει οξιά).
Βελισσάρης, α) Επώνυμο προερχόμενο από το Βυζάντιο, όπου Βελισάριος = ο λόγιος. β) Ο προερχόμενος από τη Βελίτσα, βουνό στην Αλβανία.
Βότσης: Από την αρβανίτικη λέξη voc-i = μικρό παιδί.
Καβάσιλας, Επώνυμο αρβανίτικης προέλευσης, χωρίον Καβάσιλα.
Κακαρούκας, κακοκυλημένος, οικισμός Κακαρούκα σημ. Απιδούλα Πηνείας.
Καλέντζης, γανωτής, οικισμός Καλέντζι Τριταίας.
Καράς, Μαύρος (τουρκ.) - Μελαμψός. Πιθανόν να πάσχει από την νόσο του Addison ή να είναι μελαχρινός. (πρβλ. καρπερή, καρατζιέρι). Όμως το «Μαύρος» έχει και την έννοια του τάλας = δυστυχής, ταλαίπωρος, φουκαράς. Το kara στα τούρκικα έχει την ,ννοια και του δυσοίωνος (καρά-χαμπέρι), (Καραγάτσης = Δυσφημισμένος). Το καρά απαντάται ως πρόθεμα σε πολλά επώνυμα πχ. (Καράτσαλος, Καραχάλιος, Καραδήμας, καραντώνης, Καραπιπέρης, Καραγκιόζης (Μαυρομάτης, göz = μάτι).
Καράτολας, χωριό Καράτουλα στον δήμο Ωλένης.
Κομποθέκρας, (χερόβολο από σίκαλη). Επώνυμο αρβανίτικης προέλευσης. Οικισμός Κομποθρέκας Βουπρασίας.
Κουρτέσης, Επώνυμο αρβανίτικης προέλευσης, Σήμερα οικισμός Κουρτέσι Βουπρασίας.
Κριεκούκης, κοκκινοκέφαλος, σήμερα οικισμός Κριεκούκι.
Λαλιώτης, Ο κάτοικος του χωριού Λάλα. Οι Λαλιώτες υπήρξαν διώκτες των χριστιανών, οι οποίοι όμως διατηρούσαν καλές σχέσεις με τους αρματολούς. Στην αλβανική γλώσσα η λέξη lala σημαίνει θείος.
Λυκούρεσης, (λικούρε = τομάρι). Οικισμός Βασιλάκι (Λυκούρεση).
Μαζαράκης, Επώνυμο αρβανίτικης προέλευσης σήμερα οικισμός Μαζαράκι.
Μάζης, Επώνυμο αρβανίτικης προέλευσης (κορυφαίος).
Μάνεσης, Επώνυμο αρβανίτικης προέλευσης (βραδύς), οικισμός Μάνεσι Τριταίας.
Μουζάκης, Επώνυμο αρβανίτικης προέλευσης, οικισμός Μουζάκι Ωλένης.
Μπαλής, Επώνυμο προερχόμενο από την τουρκική λέξη bali = ο επικεφαλής, επιστάτης εργατών, οικισμός Μπαλί.
Μπατζόλης, παρατσούκλι που πιθανόν να προέρχεται από την τουρκική λέξη baci = η μεγαλύτερη αδερφή.
Μπιλίρης, Μπιρμπίλης, Μπιλμπίλης, Επώνυμο προερχόμενο από την τουρκική λέξη bulbul = αηδόνι.
Μπούρας, Επώνυμο προερχόμενο από το bure = αρβανίτικο που σημαίνει γενναίος άντρας.
Μπουτζέλης, Επώνυμο σύνθετο αποτελούμενο από την τουρκική λέξη but = μηρός, μπούτι και την τουρκική λέξη zil = κρόταλο, κουδουνάκι.
Πέτας, Επώνυμο προερχόμενο από τη σλαβική λέξη peta που σημαίνει φτέρνα, οικισμός Πέτα.
Ρένεσης, Επώνυμο αρβανίτικης προέλευσης οπού σημαίνει ψεύτης, οικισμός Ρένεσι Αχαΐας, Ηλείας.
Σαρρής, Κίτρινος (πάσχων από ηπατίτιδα) η ξανθός - απαντάται συχνά σαν πρόθεμα (Σαρρή-Γιάννης, Σαρρή- Μανώλης) άλλα και ως υποκοριστικό Σαριδάκης, Σαρρής λεγόταν η οικογένεια Τουτούνη από το χωριό Κακοτάρι.
Σκούρας, Επώνυμο αρβανίτικης προέλευσης οπού σημαίνει μαυριδερός, σκούρος, οικισμός Τριταίας.
Τσάχλης, Επώνυμο με ξενική ρίζα προερχόμενο από φιλέλληνα Γερμανό, που ήλθε ως αγωνιστής το 1821 ή με άλλους βαυαρούς με τον Όθωνα, με την νεοελληνική κατάληξη –ης, οικισμός Τσάχλη Λασιώνος.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(- Πληθυσμοί και οικισμοί του Ελληνικού χώρου, Κέντρο Νεοελληνικών ερευνών Εθνικού ιδρύματος ερευνών, Μιχάλης Κοκολάκης, «Η Τουρκική στατιστική της Ηπείρου στο Σαλναμέ του 1895», Αθήνα 2003.
- «Πληθυσμός και Οικισμοί της Πελοποννήσου 13ος – 18ος αιώνας», Βασίλη Παναγιωτόπουλου, Αθήνα 1985.
- «Αρβανίτες οι Δωριείς του νεότερου Ελληνισμού», Κώστα Η. Μπίρη, εκδοτικός οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1998.
- «Τοπωνύμια της Ηλείας» Βύρων Δάβος, Αθήνα 1998.
- «Οι ερημωμένοι και εξαφανισμένοι οικισμοί της επαρχίας Ολυμπίας τα τελευταία 300 χρόνια», Αγαθοκλή Π. Παναγούλια, Αθήνα 2001.
- «Ο Αρματολός Γιαννιάς και Ντελή-Γιώργης Γιαννιάς», Βασίλη Κυριαζή, Πάτρα 1998.
- «Η Φραγκοκρατία στην Ηλεία» τ. Β΄, Ανδρέα Μπούτσικα, Αθήνα 1994.
- «Ηλειακά», Ντίνος Δ. Ψυχογιός, περιοδικό λαογραφικής ιστορικής και γλωσσικής σπουδής της Ηλείας, εκδόσεις Βιβλιοπανόραμα, Αμαλιάδα 2008.
- «Ελληνικής Ιστορίας», Σαθάς Κωνσταντίνος.
- «Ο Ελληνισμός της Αλβανίας», επιμ. Θ. Βερέμη ~ Θ. Κουλουμπή ~ Η. Νικολακόπουλου, Αθήνα 1955).