Καταγραφή επιμέλεια Ηλίας Τουτούνης
Το καλάμι ή καλαμιά είναι κοινή ονομασία πολλών μονοκότυλων πολυετών συνήθως φυτών. Τα καλάμια βρίσκονται σε τέλματα, έλη σε όχθες λιμνών, ποταμών, ρυακιών, χειμάρρων και σε ήρεμα νερά. Ο όρος καλαμιά μπορεί επίσης να σημαίνει την καλάμη του στάχυος ή ακόμα τη συστάδα καλάμων. Όλα γενικά τα φυτά που χαρακτηρίζονται ως καλάμια έχουν ριζώματα ή παραφυάδες, τα φύλλα τους είναι μακριά ταινιοειδή και στο πάνω μέρος τους έχουν μία μακριά ταξιανθία.Ο βλαστός είναι συμπαγής ή κοίλος, ξυλώδης, λυγίζει από τον αέρα και αυτό βοηθάει στη διασπορά των διαφόρων σπόρων του.
Το κοινό καλάμι (Φραγμίτης ο νότιος, Phragmites australis): Ιθαγενές της Ευρώπης, πολυετές φυτό που μοιάζει με μπαμπού έχει δε την επιστημονική ονομασία Αρούντο Ντόναξ. Οι βλαστοί του είναι όρθιοι, με πολλά φύλλα, ξυλώδεις που φτάνουν σε ύψος και τα 8 μέτρα και αναπτύσσονται με πολλά υπόγεια ριζώματα. Τα φύλλα του φτάνουν σε μήκος τα 60-70 εκατοστά. Εξαιρετικά ανθεκτικό φυτό βρίσκεται κατά μήκος των ακτών, ποταμών, υδροβιότοπων και γενικά αρέσκεται σε υγρά εδάφη. Μπορεί όμως να υπάρξει και σε άνυδρα, ξηρά και χαλικώδη εδάφη. Μπορεί να καλλιεργηθεί για να προστατεύσει τη γη από τη διάβρωση, για τη δημιουργία διαφόρων ανεμοφρακτών, προστασία διαφόρων καλλιεργειών, σαν καλλωπιστικό, για τη δημιουργία στεγάστρων και πρόχειρων καταλυμάτων (καλύβες). Οι καλαμότοποι και γενικά οι καλαμιώνες είναι βιότοποι πολλών πτηνών, αμφιβίων και εντόμων. (από βικιπαίδεια).
Κατασκευές από καλάμι:
Το καλάμι από αρχαιοτάτων χρόνων αποτέλεσε και αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά φυτά που παρείχε και παρέχει, τους κορμούς του και την φυλλωσιά του, στον άνθρωπο, για την χρησιμοποίηση του στην κατασκευή διαφόρων εργαλείων μεταφοράς, αποθήκευσης, επεξεργασίας, κυνηγιού, εγκλωβισμού, ανέγερσης διαφόρων κατασκευών, στήριξης, σηματοδότησης, κατασκευής καλλωπιστικών αντικειμένων, μουσικών οργάνων κ.λπ.
Τα καλάμια τα έκοβαν πάντοτε τον μήνα Ιανουάριο και Φεβρουάριο μετά από την Πανσέληνο, για να μην σκωροτρώγουν. Τα έκοβαν όσο πιο κάτω μπορούσαν με ξινάρια και όχι με κλαδευτήρια ή κασάρες, βατοκόπες κ.λπ., για να μην αφήνουν τις επικίνδυνες για το άνθρωπο και τα ζώα «αποξαλιές» που ήσαν σαν μαχαίρια τοποθετημένα με την λάμα προς τα έξω. Όταν κόβονταν με ξινάρια, δεν άφηναν, καθόλου στέλεχος πάνω από το έδαφος και αυτή η κοπή δεν εμπόδιζε και για τις επόμενες φορές. Όταν τελείωνε η κοπή ενός καλαμιώνα, τότε τα συνέλεγαν και τα χώριζαν σε κιντινάρια. Κιντινάρι στην τοπική μας Πηνειώτικη διάλεκτο, λέγεται το σύνολον των 25 καλαμιών που κατανέμονταν και δένονταν σε ένα δέμα, μετά την κοπή και πριν την μεταφορά τους, ατεμάχιστα.
Από το καλάμι οι καλαμοπλεκτάδες η καλαθοποιοί, χρησιμοποιώντας την τέχνη, το μεράκι και την ευρηματικότητα διαχρονικά κατάφεραν και κατασκεύασαν διάφορα αντικείμενα μεταφοράς και αποθήκευσης σταθερών προϊόντων. Αυτά ήσαν παντός είδους και μεγέθους καλαμένια καλάθια, αρχίζοντας από το πολύ μικρό καλαθάκι έως την τεράστια καλάθα αποθήκευσης σιτηρών μεγάλων ποσοτήτων. Επίσης άλλες παρόμοιες κατασκευές ήσαν και η μαλάθα, η καπονέρα, η καλαμωτή, η σούρα, η σουρωτήρα, τα καπάκια κ.ά.
Το καλάμι χρησιμοποιήθηκε ακόμη για την κατασκευή τοίχων, κυρίως εσωτερικών διαχωρισμάτων, σκέτων η και με την μέθοδο του τσατουμά. Επίσης χρησιμοποιήθηκε στην σκεπή κάτω από τα κεραμίδια στην περίφραξη οικοτόπων και στην κατασκευή φράχτη περιορισμού ζώων και πτηνών και στην κατασκευή κοτετσιών, καλυβιών, λόντζας, δραγάτας, διαχωρισμού στάβλων και την κατασκευή πατώματος μικρών ζώων και της γνωστής κούρνιας των ορνίθων. Χρησιμοποιήθηκε στο κυνήγι άγριων ζώων, πτηνών και ιχθύων με την κατασκευή διαφόρων παραδοσιακών όπλων κυνηγίου και παγίδευσης. Ακόμη χρησιμοποιήθηκε από τους μουσικούς καλλιτέχνες, όπου με διάφορες κατασκευές παράγουν μουσική. Και όχι μόνον αλλά και από άλλους καλλιτέχνες με τις σπουδαιότατες καλλωπιστικές κατασκευές.
Το καλάμι χρησίμευσε για την κατασκευή φράχτη, για σηματοδότηση και για υποστύλωση κηπευτικών, κλημάτων κ.ά. Αρχικά τα καθάριζαν το στέλεχος από τα φύλλα, έπειτα τα τεμάχιζαν στο επιθυμητό ύψος με πριόνι και τέλος μ’ ένα κοφτερό αγροτικό εργαλείο (κλαδευτήρι, κασάρα) ξεμύτιζαν (πλαγιόκοβαν) το κάτω μέρος, ώστε να είναι μυτερά για να μπορούν να εισέρχονται πιο εύκολα στο έδαφος. Στην υφαντική τέχνη το καλάμι χρησιμοποιήθηκε από τις υφάντρες γυναίκες για την κατασκευή πρόχειρης ρόκας και για διάφορα εξαρτήματα του αργαλειού, της διάστρας, του χτενιού και ως πρόχειρες σαΐτες κλωστής.Επίσης με το καλάμι οι κυνηγοί και οι ψαράδες κατασκεύαζαν διάφορες καλαμοπαγίδες για πτηνά οι γνωστές πλακοπαγίδες, τις καλαμωτές και τις κοφίνες για τον εγκλωβισμό των ψαριών.
Με το καλάμι ακόμη κατασκεύαζαν καρέκλες, τραπεζάκια, φωτιστικά, κλουβιά πτηνών και μικρών ζώων, κ.ά. Στο λαογραφικό μουσείο της Αμαλιάδας, υπάρχουν εκθέματα με αντικείμενο «παιδικά παιχνίδια κατασκευασμένα από καλάμι».
Με καλάμια ο άνθρωπος επινόησε και κατασκεύασε διάφορα μουσικά πνευστά όργανα, όπως αρχικά την σφυρίχτρα, την φλογέρα, την πίπιζα, τον αυλό, την πολυκάλαμο φλογέρα κ.ά.
Με ένα καλάμι στερεωμένο στο μέσον ενός χέρσου χωραφιού, σηματοδοτούσε την απαγόρευση της βόσκησης, από ζώα. Επίσης οι βοσκοί γάλλων (ινδιάνων), στην Πηνεία, θυμάμαι ότι οδηγούσαν το κοπάδι με την βοήθεια ενός μεγάλου καλαμιού. Θυμάμαι στο χωριό μου, ότι με καλάμι κατασκεύαζαν πρόχειρους κρουνούς πηγών για να πίνουν νερό. Ακόμη βρήκα ποτήρι κατασκευασμένο από χοντρό καλάμι. Επέλεγαν χονδρό καλάμι το έκοβαν και αφού το καθάριζαν, άφηναν τον ένα κόμπο και το έκοβαν κάτω από τον επόμενο κόμπο και αυτό ήταν ένα φυσικό αυτοσχέδιο ποτήρι. Επίσης μέσα στο θόλο των καλαμιών αποθήκευαν σπόρους κηπευτικών, ασημικά, χρήματα, ακόμη και έγγραφα, όπου τα σφράγιζαν με ρετσίνι.
Με τις φούντες (κορφές των καλαμιών κατασκεύαζαν ισκιάδες για να προστατεύονται από τον ήλιο του καλοκαιριού.
Παλαιότερα οι ιδιοκτήτες αμπελώνων φύτευαν καλαμιώνες προς ιδίαν χρήση για τις ανάγκες των κτημάτων τους. Αρκετοί ιδιοκτήτες καλαμιώνων διατηρούσαν μεγάλους καλαμιώνες με σκοπό την πώληση προς αυτούς που δεν είχαν καλάμια και διατηρούσαν κτήματα.
Με τα καλάμια, τα παιδιά της υπαίθρου, κατασκεύαζαν διάφορα αυτοσχέδια παιχνίδια και έπαιζαν. Έτσι πολλά παιδιά δυστυχώς, ένεκα της αλόγιστης και κακής χρήσης του καλαμιού, έχουν τραυματισθεί και έχουν χάσει ακόμη και μάτια. Όταν καίγεται ένας καλαμιώνας από μακριά ακούγεται σαν να πέφτουν λιανοντούφεκα.
Από τον Μεσαίωνα, μέχρι και τον τελευταίο Εμφύλιο πόλεμο, οι βασανιστές ανθρώπων, χρησιμοποίησαν το καλάμι, όπου έσχιζαν το στέλεχος και τις αποξαλιές τις περνούσαν κάτω από τα νύχια για να βασανίζουν κρατούμενους κ.ά.
Με το καλάμι όταν κτυπήσεις κάποιο φίδι, αμέσως αυτό μουδιάζει και δεν μπορεί ν’ αντιδράσει. Οι ξωμάχοι πάντοτε είχαν πάντοτε κυρίως στα εξοχικά τους ένα πρόχειρο καλάμι για τα φίδια. Την στάχτη από καμένο καλάμι, την χρησιμοποιούσαν στις πληγές για να κλείνουν πιο γρήγορα και να μην μολύνουν.
Κατά την Γερμανική κατοχή μια γιαγιά μου ανέφερε ότι έφτιαξε στιφάδο από νεαρούς βλαστούς καλαμιών, που ήσαν ακόμη τρυφερότατοι, για να ταγίσει τα νηστικά παιδιά της.
Παλιά όποιος, -α, αρραβωνιάζονταν και ο αρραβώνας χαλούσε, τότε έλεγαν ότι άλλαξαν δακτυλίδια από καλάμι. Το δακτυλίδι από το καλάμι είναι τα κομμάτι του θόλου του καλαμιού κομμένο κάθετα σε στρογγυλή λωρίδα (δακτυλίδι).
Με την χρήση του καλαμιού, παλαιότερα ράβδιζαν ελιές, καρυδιές μυγδαλιές, καστανιές βελανιδιές κ.ά. για να πέσουν οι καρποί στο έδαφος και να τους συλλέξουν.
Καλάμια χρησιμοποίησαν παλαιότερα και οι πρακτικοί γιατροί στα σπασίματα ποδιών, όχι μόνον ανθρώπων αλλά και μικρών ζώων και πτηνών για να σταθεροποιήσουν το σπασμένο κόκκαλο, μέχρι να θρέψει.
Καλάμι χρησιμοποιούσαν και για την κατασκευή του σκελετού των παιδικών παιχνιδιών, αετών (αστεριών) που πετούσαν στον άνεμο κατά τις απόκριες. Αυτό ήταν το πιο ιδανικό, διότι ήταν δυνατό, πολύ ελαφρύ και ευθύ. Έσχιζαν μ’ ένα κοφτερό εργαλείο, το στέλεχος του καλαμιού σε κομμάτια και το έκοβαν στα μέτρα που ήθελαν και μετά κατασκεύαζαν τον σκελετό.
Το καλάμι παλαιότερα το χρησιμοποιούσαν και σαν μέτρο. Αφού δεν είχαν την δυνατότητα ν’ αγοράσουν μέτρο, έκοβαν ένα καλάμι του μέτρου, δίμετρου, τρίμετρου κ.λπ. το χάραζαν ανά πέντε- δέκα εκατοστά από αντιγραφή γνήσιου μέτρου, για να μετρούν διάφορες αποστάσεις, τοίχους, πανιά, οικότοπους κ.λπ.
Πριν λίγα χρόνια οι παραγωγοί κηπευτικών κατασκεύαζαν καμάρες θερμοκηπίων, διαφόρων διαστάσεων από καλάμι.
Ονοματολογία:
Καλαμογδάρτης Ανδρέας (1779 - 1850) ήταν Αχαιός πρόκριτος και γερουσιαστής.
Καλαμένιος, Καλαματιανός, Καλαμίτσης, Καλαμαράκης, Καλαμάρης, Καλαμαρόπουλος κ.ά.
Πόλεις – οικισμοί:
Καλαμάτα, Καλαμίτσι, Καλαμάκι, κ.ά.
Λεξιλόγιο:
-Καλαμάκι, το = λέγεται και το σουβλάκι, ένεκα ότι αρχικά το κρέας ήταν περασμένο σε κομμάτι καλαμιού, το ονομάσαμε καλαμάκι.
-Καλαμαράς, ο = ο λόγιος, ο άνθρωπος των γραμμάτων, της πέννας ή αλλιώς ο γραφιάς. Επί της επαναστάσεως του 1821 υπήρχε «Κόμμα Καλαμαράδων», ιδρυθέν υπό τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, και έλαβε αυτό το όνομα διότι κοντά του είχαν συγκεντρωθεί οι λόγιοι.
-Καλαμάρι, το = το μελανοδοχείο, το κεφαλόποδο μαλάκιο «τευθίς η κοινή».
-Καλαμαριά η, = επιτραπέζιο σκεύος αποτελούμενο εκ μικρού δίσκου φέροντος ένα ή περισσότερα μελανοδοχεία.
-Καλαμίδι = το, αλιευτικό καλάμι.
-Καλαμίζω, = τυλίγω το νήμα σε καλάμια (μασούρια), συλλέγω τις καλαμιές των σταχυών.
-Καλάμι, το = λέγεται και το οστούν της κνήμη του ποδιού. Στους ανεπίσημους ποδοσφαιρικούς όρους, η κλωτσιά από τον αντίπαλο στην κνήμη του ποδιού, αναφέρεται σαν καλαμιά, ή κλωτσιά στο καλάμι.,
-Καλάμισμα, = η πράξη και το αποτέλεσμα του καλαμίζω.
-Καλαμιώνα η, = το σύνολον των καλαμιών που έχουν φυτρώσει μαζί.
-Καλαμοβύζα η, = θηλυκά αιγοπρόβατα όπου οι ρώγες του μαστού τους είναι πολύ μακριές.
- Καλαμοζώης ο, = αυτός που έχει ζωή μέχρι τριών ετών περίπου.
-Καλαμοκανάς, το πτηνό πελαργός, που έχει πόδια που μοιάζουν σαν καλάμια.
-Καλαμοκέρα, η = η γίδα που έχει μακριά ίσια και αδύνατα κέρατα.
-Καλαμοπούτσης ή καλαμοψώλης, = ο έχων μακρύ και αδύνατο πέος.
-Καλαμότοπος, ο = ο τόπος όπου φύεται το καλάμι.
-Καλαμοχέρης, ο = αυτός που έχει πολύ μακριά και αδύνατα χέρια.
-Πλεχταριά η, = λεγόταν το πλέξιμο του καλαμιού κατά την κατασκευή της φράκτης. Τοποθετούσαν όρθια καλάμια ως ορθοστάτες και έπειτα τρία οριζόντια, ένα στο κάτω μέρος, ένα στο μέσον και ένα στο άνω μέρος και μετά έπλεκαν πάλι όρθια καλάμια με την μέθοδο, το ένα μέσα και το άλλο έξω.
Δημοτικά τραγούδια με αναφορά το καλάμι:
1). Το τραγούδι του Χρόνη του Αγραπιδοχωρίτη:
«Εψές βραδιού επέρναγα απ’ τ’ Αγραπιδοχώρι
κι ακώ νταούλια να βαρούν, καλάμια να το λένε.
Καν ο Χρόνης χαίρεται, καν Αγγελής γλεντάει.
Ούτε ο Χρόνης χαίρεται, ούτ’ ο Αγγελής γλεντάει.
Αλή πασάς επέρναε μ’ όλο του τ’ ασκέρι,
φέρνει τους κλέφτες συντεριά, φέρνει το γέρο Χρόνη».
(βλ. Κωνσταντίνου Π. Πανόπουλου, «Η εξομολόγηση ενός πάλαι ποτέ ληστάρχου προς την κοινωνία», Αθήνα 1995, σ. 136)
2).«Βάζουν νερό στην καλαμιά μώρ’ Ελένη μου…»
3). «Μια κόρη καλαμίζει μονή στον αργαλειό της..»
Παροιμίες και παροιμιώδεις φράσεις που αναφέρονται στο καλάμι:
-Άλλα του έλεγε ο φουκαράς κι άλλα έγραφε ο καλαμαράς.
-Άρχοντας στην δουλειά του ο καλαμαράς και στο σπίτι του δούλος.
-Αυτός τα θέλει γαλάτα και μαλλάτα και καλαμοβυζάτα!
-Γράφουν οι καλαμαράδες πληρώνουν οι φουκαράδες.
-Έμεινε σαν καλαμιά στον κάμπο!
-Η πείνα τον έκανε καλάμι!
-Καβάληκε το καλάμι!
-Κουράστηκαν και οι καλαμαράδες, που έμαθαν δυο αράδες.
-Μικρός καλαμαράς, μεγάλος ευεργέτης.
-Νηστικός δούλος, καλαμιά θυμίζει.
-Όπου δεν φτάνει το χέρι, φτάνει το καλάμι!
-Σαν τον μπουμπούγερα στο καλάμι!
-Σπέρνουν θερίζουν τον καρπό και η καλαμιά απομένει.
-Του τα ‘γραψα στο χαρτί και καλαμάρι.
-Τους έβαλε μπροστά με το καλάμι!
-Χίλια καλάμια ένα δέντρο δεν φκιάνουν!
Σήμερα δυστυχώς από καλάμι δεν κατασκευάζουμε τίποτα, εξ όσων είχε στην φαρέτρα της η παλιά παραδοσιακή καθημερινότητα. Μόνον μερικοί που γνωρίζουν την τέχνη του καλαθοποιού, κατασκευάζουν διάφορα εργαλεία, όχι προς χρήση, αλλά κυρίως για λόγους μουσειακούς και καλλιτεχνικούς για την διακόσμηση, διαφόρων μουσείων, καταστημάτων, οικιών κ.λπ.
Τα καλαμόπλεχτα εργαλεία, κι αυτά, αντικαταστάθηκαν κυρίως με πλαστικά, και η καλαμοπλεχτική σιγά- σιγά χάνεται, όπως χάθηκαν αρκετά παραδοσιακά επαγγέλματα και αντικείμενα από την καθημερινότητά μας, εφόσον μας κατάκτησε η χρήση των πλαστικών και επικινδύνων για την υγεία μας, αντικείμενα της καθημερινής μας χρήσης.
Η μόνη που έμεινε είναι μόνον η χειροτεχνία των καλαμωτών, η οποία πέρασε κι αυτή στα χέρια της βιοτεχνίας, έτσι έχουμε τις βιοτεχνίες καλαμωτών.