Aρχαία Τριταία

Η αρχαία Τριταία(1)  ή Τρίτεια(2)  βρίσκεται στις δυτικές υπώρειες του Ερυμάνθου, πλησίον του χωριού Καλέτζι, στον οικισμό Μπαντσαίϊκα της Τριταίας.

Ήταν μια από τις σημαντικές αχαϊκές πόλεις στην ορεινή περιοχή του Ερυμάνθου.

Σύμφωνα με τον Παυσανία οικιστής της Τριταίας ήταν ο Κέλβιδας που ήρθε από την Κύμη της Κάτω Ιταλίας και πήρε το όνομα της από τον Τρίτωνα, γιο του Ποσειδώνα. Για την ίδρυση και το όνομα της πόλης λέγεται ακόμη ότι την ίδρυσε ο Μελάνιππος, γιος του Άρη και της ιέρειας Τρίτειας(3) από την οποία πήρε και το όνομα της ή ότι ήταν μιά από τις 12 πόλεις που έχτισαν οι Ίωνες στην Αχαΐα.

H Τριταία είχε η κοινή μοίρα με τις γειτονικές πόλεις της Ακρώρειας(4), που σε κάποιους χρόνους υπάγονταν και στην Αρκαδία, ενώ κατά τη ρωμαιοκαρατία και κατά την εποχή του Αυγούστου υπαγόταν στην πόλη των Πατρών.

Η Αρχαία Τριταία το 280 π.Χ. έπαιξε σημαντικό ρόλο στη σύσταση της Αχαϊκής Συμπολιτείας, μαζί με τη Δύμη, τις Φαρές και την Πάτρα. Ήταν από τις πόλεις που πρωτοστάτησαν στη δημιουργία της, προκειμένου να απαλλαγούν από την ηγεμονία των Μακεδόνων.

Σύμφωνα με τον Παυσανία πλησίον στην είσοδο της πόλης υπήρχε περικαλλές μαρμάρινο επιτάφιο μνημείο, με έγχρωμες παραστάσεις που είχε κατασκευάσει ο Αθηναίος ζωγράφος Νικίας(5). Στην πόλη υπήρχε ακόμη ο ναός των μεγίστων θεών(6), ο ναός της Αθηνάς με μαρμάρινο άγαλμα που μνημόνευαν και λάτρευαν τον Άρη και την Τρίτεια.

Από την Τρίτεια καταγόταν ο πυγμάχος Αγήσαρχος, με νίκες στα Νέμεα, Ίσθμια, Πύθια και κατόπιν ολυμπιονίκης. Υπήρχε άγαλμά του στην πόλη, έργο των γιων του Πολυκλή.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 ο αρχαιολόγος Παν. Νεράντζουλης πραγματοποίησε ανασκαφική έρευνα στην περιοχή της εκκλησίας της Παναγίας(7) Αγίας Μαρίνας, με δαπάνες του Ανδρέα Τζίνη που αναδύθηκαν θεμέλια μεγάλου οικοδομήματος που εικάζεται ότι είναι αγορά. Βρέθηκαν ακόμη, κίονες και επιγραφές σε ταφικά μνημεία των ρωμαϊκών χρόνων. Ο ίδιος, σε μικρή απόσταση από το Καλέντζι, εντόπισε αρχιτεκτονικά μέλη αρχαίου ναού. Τις έρευνες συνέχισε το 1937 ο αρχαιολόγος Γιάννης Μηλιάδης.

Νεότερες έρευνες στην αρχαία πόλη από την αρχαιολόγο Μαρία Λακάκη (1987), έφεραν στην επιφάνεια μεγαλοπρεπές κτίριο της υστερορρωμαικής εποχής και από κάτω, κτίσμα μεγάλων διαστάσεων του 3ου π.Χ. αιώνα.

Στη δικαιοδοσία της αρχαίας πόλης φαίνεται να ανήκε ο ναός στο Βασιλικό και άλλος ο ναός του Απόλωνα, στην κορυφή του βουνού πλησίον της μονής Νοτενών.

Η περιοχή της Τριταίας είχε κατοικηθεί ήδη από τα μυκηναϊκά χρόνια, όπως φανερώνουν οι θέσεις στις οποίες έχουν ανασκαφεί μυκηναϊκά νεκροταφεία(8).

Στο αρχαιολογικό μουσείο Πατρών(9) φιλοξενούνται, δύο τμήματα επιτύμβιων κιόνων, χάλκινα ειδώλια, νομίσματα  και διάφορα άλλα μικροαντικείμενα. 

Σήμερα, τα αρχαιολογικά ευρήματα της αρχαίας Τριταίας καταστρέφονται ή βρίσκονται σε πλήρη εγκατάλειψη, όπως διαπιστώνουν πιο κάτω και οι άνθρωποι του συλλόγου Ωλονός.

Πηγές υποσημειώσεις:

1. Κατά τον Πολύβιο
2. Κατά τον Παυσανία: "Τρίτεια δέ, Ἀχαιῶν αὕτη πόλις, ἐν μεσογαίῳ μὲν ᾤκισται, τελοῦσι δὲ ἐς Πάτρας καὶ αὐτοὶ βασιλέως δόντος: στάδιοι δὲ ἐς Τρίτειαν εἴκοσί τε καὶ ἑκατόν εἰσιν ἐκ Φαρῶν. πρὶν δὲ ἢ ἐς τὴν πόλιν ἐσελθεῖν, μνῆμά ἐστι λευκοῦ λίθου, θέας καὶ ἐς τὰ ἄλλα ἄξιον καὶ οὐχ ἥκιστα ἐπὶ ταῖς γραφαῖς αἵ εἰσιν ἐπὶ τοῦ τάφου, τέχνη Νικίου: θρόνος τε ἐλέφαντος καὶ γυνὴ νέα καὶ εἴδους εὖ ἔχουσα ἐπὶ τῷ θρόνῳ, θεράπαινα δὲ αὐτῇ προσέστηκε σκιάδιον φέρουσα: [7] καὶ νεανίσκος ὀρθὸς οὐκ ἔχων πω γένειά ἐστι χιτῶνα ἐνδεδυκὼς καὶ χλαμύδα ἐπὶ τῷ χιτῶνι φοινικῆν: παρὰ δὲ αὐτὸν οἰκέτης ἀκόντια ἔχων ἐστὶ καὶ ἄγει κύνας ἐπιτηδείας θηρεύουσιν ἀνθρώποις. πυθέσθαι μὲν δὴ τὰ ὀνόματα αὐτῶν οὐκ εἴχομεν: ταφῆναι δὲ ἄνδρα καὶ γυναῖκα ἐν κοινῷ παρίστατο ἅπασιν εἰκάζειν. [8] Τριτείας δὲ οἰκιστὴν οἱ μὲν Κελβίδαν γενέσθαι λέγουσιν, ἀφικόμενον [δὲ] ἐκ Κύμης τῆς ἐν Ὀπικοῖς: οἱ δὲ ὡς Ἄρης συγγένοιτο Τριτείᾳ θυγατρὶ Τρίτωνος, ἱερᾶσθαι δὲ τῆς Ἀθηνᾶς τὴν παρθένον, Μελάνιππον δὲ παῖδα Ἄρεως καὶ Τριτείας οἰκίσαι τε ὡς ηὐξήθη τὴν πόλιν καὶ θέσθαι τὸ ὄνομα ἀπὸ τῆς μητρός. [9] ἐν Τριτείᾳ δὲ ἔστι μὲν ἱερὸν καλουμένων Μεγίστων θεῶν, ἀγάλματα δέ σφισι πηλοῦ πεποιημένα: τούτοις κατὰ ἔτος ἑορτὴν ἄγουσιν, οὐδέν τι ἀλλοίως ἢ καὶ τῷ Διονύσῳ δρῶσιν Ἕλληνες. ἔστι δὲ καὶ Ἀθηνᾶς ναός, τὸ δὲ ἄγαλμα λίθου τὸ ἐφ' ἡμῶν: τὸ δὲ ἀρχαῖον ἐς Ῥώμην, καθὰ οἱ Τριταιεῖς λέγουσιν, ἐκομίσθη. θύειν δὲ οἱ ἐνταῦθα καὶ Ἄρει καὶ τῇ Τριτείᾳ νομίζουσιν." Παυσανία Αχαϊκά
3. Η Τρίτεια ήταν μυθολογικό πρόσωπο, κόρη του Τρίτωνα και ιέρεια της Αθηνάς. Με τον Άρη έκανε έναν γιό τον Μελάνιππο ο οποίος οίκισε την πόλη Τρίτεια στην Αχαΐα. Ο Μελάνιππος πρός τιμή της μητέρας του έδωσε στην πόλη το όνομα της: "Τριτείας δὲ οἰκιστὴν οἱ μὲν Κελβίδαν γενέσθαι λέγουσιν, ἀφικόμενον [δὲ] ἐκ Κύμης τῆς ἐν Ὀπικοῖς: οἱ δὲ ὡς Ἄρης συγγένοιτο Τριτείᾳ θυγατρὶ Τρίτωνος, ἱερᾶσθαι δὲ τῆς Ἀθηνᾶς τὴν παρθένον, Μελάνιππον δὲ παῖδα Ἄρεως καὶ Τριτείας οἰκίσαι τε ὡς ηὐξήθη τὴν πόλιν καὶ θέσθαι τὸ ὄνομα ἀπὸ τῆς μητρός" Παυσανία Αχαϊκά
4. Λασιώνας, Άλιο, Ευπάγιο, Θραιστός και Οπούντα
5. Φημισμένος Έλληνας ζωγράφος, γεννημένος στην Αθήνα (4ος αιώνας π.Χ.). Απέδιδε στα έργα του σκιές με τη βοήθεια του φωτός ώστε να φαίνονται ανάγλυφα. Θεωρείται ο εφευρέτης μιας μεθόδου εγκαυστικής (γάνωσις.) Ασχολήθηκε επίσης με τη δημιουργία εικόνων σε επιτύμβια μαρμάρινα μνημεία, ενώ ξεχώρισε για τη δεξιοτεχνία με την οποία χρωμάτιζε μαρμάρινους αδριάντες.
6. Προς τιμή του γινόταν ετήσια γιορτή
7. Γ.Α. Πετρόπουλου, "Η Τριταία", σελ. 89. Κτίστηκε το 1854 στο κέντρο του γήλοφου. Για την κατασκευή της " Παναγιάς" έχει χρησιμοποιηθεί αρχαίο οικοδομικό υλικό.
8. Στη Δροσιά και στην Παλιομπουκοβίνα.
9. Κ. Τρανταφύλλου, "Ιστορικό λεξικό Πατρών" σελ. 14 

Χώρισαν στα δύο αρχαίο ναό με τη διάνοιξη αγροτικού δρόμου

Μέλη του συλλόγου Προστασίας της Φύσης και της Πολιτιστικής μας κληρονομιάς Φολόης- Ερυμάνθου ο «ΩΛΟΝΟΣ», σε προγραμματισμένη περιοδεία στον Ερύμανθο επισκέφθηκαν διάφορα ιστορικολαογραφικά και φυσικά μνημεία και κατά τόπους φωτογράφησαν διάφορα εγκαταλελειμμένα μνημεία. Μεταξύ αυτών, σε περιοχή της Τριταίας Αχαΐας, κατέγραψαν και φωτογράφησαν τα ερείπια Αρχαίου Ναού που βρίσκεται σε άθλια κατάσταση και πλήρη εγκατάλειψη. Από τις φωτογραφίες που δημοσιεύουμε φαίνεται όλο το εύρος της καταστροφής, αφού και στο μέσο του Ναού έχει διέλθει χωματουργικό μηχάνημα και έχει πραγματοποιήσει διάνοιξη αγροτικού δρόμου επάνω στον Ναό. Ο σύλλογος ευαισθητοποιημένος μετά από την πλήρη εγκατάλειψη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, θέλοντας να αφυπνίσει την πολιτεία και τους πολίτες σήμερα δημοσιεύει στην ιστοσελίδα του φωτογραφίες από την απαράδεκτη συμπεριφορά των εμπλεκομένων υπηρεσιών όσον αφορά τον Αρχαίο Ναό κοντά στον οικισμό Μπαντσαίϊκα Τριταίας. Ευτυχώς που έχει τοποθετηθεί και η ανάλογη πινακίδα σήμανσης από την Αρχαιολογική υπηρεσία και μας οδήγησε στον Αρχαίο Ναό.

Σημειωτέον ότι σε απόσταση λίγων μέτρων από τον Ναό, εντοπίσαμε και ίχνη κυκλώπειων τειχών, όπου και αυτά φωτογραφήθησαν και σύντομα θα δημοσιευθούν.

Υ.Σ. "Εκεί που ζουν οι νοικοκυραίοι, γεννιούνται οι διακονιαραίοι", ή "Εκεί που κρεμάγανε οι αγάδες τα σπαθιά, κρεμάνε οι γύφτοι τα νταούλια".