Μπουλούκι σύγχρονης οικοδομής στο Αντρώνι
Γράφει, ο Κώστας Παπαντωνόπουλος
Μπουλούκι (το), λέγεται η ασύντακτη μετακινούμενη ή σταθερή ομάδα που αποτελείται από ανθρώπους, πτηνά, ζώα, ψάρια και έντομα. Την λέξη αυτή την υιοθετήσαμε από τους τούρκους (bölük). Με τον όρο μπουλούκι ακούγαμε πολλές φορές για τους κτιστάδες, περιοδεύοντες θεατρικούς θιάσους, στρατιωτικές ομάδες επί τουρκοκρατίας, κοπάδια ζώων, ομάδες - καραβάνια γύφτων, μετακινούμενους εργάτες γης, ομάδες από το ζωϊκό κόσμο κ.λπ.
Αναλυτικά, μπουλούκια έλεγαν τους κτιστάδες από τα μαστροχώρια που έφευγαν από το χωριό τους και πήγαιναν σε άλλους τόπους για να κτίσουν κτίρια, γεφύρια, ναούς κ.λπ. Στον ευρύτερο χώρο της Βαλκανικής, την περίοδο της Τουρκοκρατίας τα απλά σπίτια έχτιζαν συνήθως οι ίδιοι οι ιδιοκτήτες με την συνδρομή των γειτόνων τους και κάποιων γηγενών μαστόρων με περιορισμένες μάλλον ικανότητες.
Για ν’ αναγείρουν σπίτια, αρχοντικά, καθώς σαράγια, εκκλησίες, καμπαναριά, στρατώνες, γεφύρια κ.λπ., αναλάμβαναν εξειδικευμένα συνεργεία τεχνιτών τα οποία διέθεταν όχι μόνον τεχνικές γνώσεις αλλά και οργανωτική συγκρότηση απαραίτητη για την γρήγορη και συντονισμένη εκτέλεση αυτών των σύνθετων έργων.
Αυτή την ομάδα των μαστροκτιστάδων και πελεκητάδων που εκτελούσαν μεγάλα έργα την ονόμαζαν μπουλούκι (μαστρομπούλουκο) και αποτελούνταν από άτομα που συνδέονται μεταξύ τους με σχέσεις συγγένειας, φιλίας και που οι περισσότεροι ήταν και από το ίδιο χωριό. Η εσωτερική οργάνωση και ιεραρχία των μπουλουκιών ήταν όμοια, ή περίπου μ’ εκείνη των συντεχνιών. Στην κορυφή της ιεραρχικής πυραμίδας βρισκόταν ο Πρωτομάστορας, ακολουθούσαν οι Μαστόροι (τεχνίτες - χτίστες), οι Τριότες (βοηθοί των μαστόρων) και τα Μαστορόπουλα (οι μαθητευόμενοι). Τριότης ονομαζόταν ο βοηθός των μαστόρων μόνο για τους Γορτύνιους κτίστες. Επίσης ο πρώτος και έμπειρος χτίστης ονομαζόταν φατσαδόρος, ο δεύτερος μεσομάστορης, υπήρχε επίσης ένας πελεκάνος (άριστος πελεκητής πέτρας) κι ένας νταμαρτζής ή λιθαράς. Οι Κλουκινοχωρίτες τον ονόμαζαν λασπολόγο. Το τελευταίο σκαλοπάτι της ιεραρχίας το αποτελούσαν τα μαστορόπουλα ή οι ψυχογιοί (που ήταν ρογιασμένοι, δηλαδή μισθωτοί). Πρόκειται για τα παιδιά που ακολουθούσαν, τα μπουλούκια με σκοπό να μάθουν την τέχνη του κτίστη. Τα μαστορόπουλα που δεν ήταν ψυχογιοί τα ονόμαζαν Παρτιλήδες. Όλοι στο τέλος σύμφωνα με την θέση έπαιρναν το μερδικό τους. Βασικά το μπουλούκι αποτελούταν από 10 - 12 μαστόρους, 8 - 10 μαστορόπουλα και γύρω στα 10 με 15 ζώα (αλογομούλαρα και γαϊδούρια. Αυτοί ήσαν από 1 έως 2 πελεκάνους (πελεκητές πέτρας), από τους οποίους ο ένας συνήθως ήταν ο πρωτομάστορας. Από 1 έως 2 έξω μαστόρους. Από 1 έως 2 ή και περισσότερους κλειδοσάδες ή μέσα μαστόρους (χτίστες). Από 1 έως 2 νταμαρτζήδες, έσπαζαν ή έκαναν εξόρυξη πέτρας στο νταμάρι. Από 3 έως 4 ή και περισσότερα παιδιά, τα μαστορόπουλα. Ανάλογα, όμως με το μέγεθος του έργου ο αριθμός των μαστόρων ποικίλει, και φτάνει μερικές φορές τα 50 ή και τα 100 άτομα.
-Μπουλούκι έλεγαν και το σύνολο των θεατρίνων που περιόδευαν στην επαρχία με τους θεατρικούς θιάσους και έπαιζαν διάφορες παραστάσεις στην ύπαιθρο, κυρίως τους καλοκαιρινούς μήνες.
-Μπουλούκια ονόμαζαν τα ασύντακτα και άτακτα ή ασύντακτες στρατιωτικές ή παραστρατιωτικές ομάδες κατά την τουρκοκρατία, που περιφέρονταν εκτός έδρας.
-Έτσι μπουλούκια ονόμαζαν και τις ομάδες των κλεφτών που δρούσαν. Ακόμη, μια μεγάλη στρατιωτική δύναμη είτε κλεφτών είτε τακτικού στρατού χωρίζονταν σε μπουλούκια.
-Μπουλούκια ονόμαζαν και τα κοπάδια των ζώων και πτηνών, όπως προβάτων, γιδιών, μοσχαριών, αλόγων, κοτόπουλων, πάπιων, χηνών, γαλιών, φαραονιών κ.λπ. αναφέρονται δράσεις όπως π.χ. Είχε ένα μπουλούκι πρόβατα, Έκοψε τα γίδια σε δυο μπουλούκια.
-Τα αιγοπρόβατα της κοπαδιάρικης κτηνοτροφίας, πολλές φορές τα χώριζαν σε μπουλούκια όπως, τα στέρφα, τα γαλάρια, τ’ αρνιά, τις αρνάδες κ.λπ.
-Μπουλούκια έλεγαν και τα άτακτα σώματα κατοίκων ενός χωριού, που έβγαιναν για την καταδίωξη, ζωοκλεφτών, ληστών, και αγρίων σαρκοφάγων ζώων. Επίσης μπουλούκια γίνονταν κατά τις εξελάσεις και κατά την προσωπική εργασία της κοινότητας για δημόσιες κατασκευές και επιδιορθώσεις, δρόμων, αρδευτικών αυλάκων κ.λπ.
-Μπουλούκια ή γυφτομπούλουκα, έλεγαν και τους περιφερόμενους γύφτους που μετακινούνταν από χωριό σε χωριό.
-Μπουλούκια κατέβαιναν από τα βουνά προς τους κάμπους ως εργάτες της γης για διάφορες αγροτικές εργασίες όπως, σκάψιμο, σκάλος, θέρος, τρύγος, χαράκι σταφίδας, μάζεμα ντομάτας, ελιών κ.λπ.
-Κάποτε στο πανηγύρι στα Τριπόταμα ακούσαμε έναν ντόπιο να ρωτάει ένα παλιό φίλο που συναντήθηκαν τυχαία στον χώρο του πανηγυριού λέγοντας: -Τι κάνει το μπουλούκι σου; (Εννοώντας για την οικογένεια του φίλου του, που είχε και πολλά παιδιά).
-Τον αρχηγό του μπουλουκιού τον έλεγαν Μπουλουξή, ή μπουλούκμπαση ή και μπουλουκάρχη.
Ο μεταβυζαντινός Ναός της Αγίας Μαρίνας Μοδίου βρίσκεται στο 75ο χλμ. του παλαιού εθνικού δρόμου Θεσσαλονίκης - Καβάλας. Είναι κτισμένος στην αρχή της επιβλητικότατης καταπράσινης κοιλάδας των στενών της Ρεντίνας, που ονομάζονται και Μακεδονικά Τέμπη. Κοντά στο Ναό οι Τούρκοι είχαν ένα μικρό φρούριο που το έλεγαν Μπουλούκμπασι, απ’ όπου έλεγχαν τη διάβαση των στενών της Ρεντίνας.
Στους φακέλους των Αγωνιστών του 1821 εντοπίζουμε ότι πολλοί εξ αυτών έχουν χαρακτηρισθεί ως μπουλουξήδες (ομαδάρχες).
Ένα μεγάλο μπουλούκι από την Ήπειρο, είχε έλθει να χτίσει την εκκλησία στο Κούμανι. Το μπουλούκι είχε αναλάβει όλη την εργολαβία, ακόμη και την εξόρυξη και την μεταφορά της πέτρας από το Κούτι (Αρχαίο Λασιώνα). Ένα πρωινό το μπουλούκι εξαφανίστηκε αφήνοντας το έργο στη μέση και δεν επέστρεψε ποτέ να πληρωθεί. Όλοι κατάλαβαν ότι κάτι πολύ σπουδαίο ανακάλυψαν στην αρχαία πόλη για να διαφύγουν νύχτα.
Λαογραφία:
Την Κυριακή της Αποκριάς στα χωριά μας ντύνονταν μασκαράδες και κατά μπουλούκια περιδιάβαιναν το χωριό από δρόμο σε δρόμο στις ρούγες και σε κάθε σπίτι.
Μπουλουστρίνα, ήταν ένα από τα έθιμα που ίσως να διατηρείται ακόμα και σήμερα στα χωριά της Ρόδου. Τα παιδιά κατά την Πρωτοχρονιά κατά μπουλούκια επισκέπτονται τις γιαγιάδες, παππούδες, θείους, νονούς για το καλό του χρόνου και αυτοί δίνουν στα παιδιά ένα δώρο κυρίως χρηματικό που ονομάζεται μπουλουστρίνα. Τα χωριά της Ρόδου που τηρούν το έθιμο πηγαίνουν αποβραδίς κοντά σε κάποιο εικονοστάσι και αφήνουν ένα πιατελάκι με τρία κομμάτια μπακλαβά ή βασιλόπιτα το ένα για τον Χριστό, το άλλο για τον Αϊ Βασίλη και το τρίτο του φτωχού.
Αναφέρουμε μερικά από τα Δημοτικά τραγούδια μας, που αναφέρονται αντιπροσωπευτικά για τα μπουλούκια και τους μπουλουκμπασήδες!
1.Στη βρύση στα Τσερίτσιανα,
στη μέ- μωρέ στη μέσ’ από τη χώρα
Μπουλουκμπασιά άει γεια σας παιδιά,
Μπουλουκμπασιάδες κάθουνταν
κι όλο Μαργαριτιώτες…!
2. …Κι ο Γιαννιάς αγνάντευε από ψιλή ραχούλα.
- Που πας Αλή μπουλούκμπαση, ρε μπουνταλά κονιάρη;
Εδώ το λένε Αρβανιτιά, εδώ το λεν Χαντζούρι….!
3. …Ντερβίς αράπης φώναξε από το μετερίζι:
- Έβγα, Γιώργη, προσκύνησε και ρίξε τ’ άρματά σου,
να σου χαρίσω τη ζωή και βλάμη να σε κάνω.
- Τι με περνάς, μπουλούκμπαση, να βγω να προσκυνήσω;
Τίγαρις είμαι νιόνυφη, και εσύ η πεθερά μου,
να προσκυνήσω την ποδιά, να σου φιλιώ τα χέρια;
Εγώ είμαι ο Γιώργης του Γιαννιά, του πρώτου καπετάνιου…!
4. … - Που πας Αλή μπουλούκμπαση, καημένε μου Μπεκιάρη;
Αυτού μπροστά είναι η κλεφτουριά, ’φτούνος ο Κωνσταντής,
φέρνει κεφάλια συντεριά, ούλο μπουλουκμπασήδες…!
5. Συντάς έβαλαν τη βουλή, οι κλέφτες κι αρματολοί,
μέσ’ του Τσιαλντή σμίξανε, με τα σπαθιά στα χέρια,
- Παιδιά μου θα χωρίσουμε, μπουλούκια θα γενούμε,
γιατί όλοι θα χαθούμε…!
Παροιμίες και παροιμιώδεις εκφράσεις που αναφέρονται στα μπουλούκια και στους μπουλουκμπασάδες.
- Άλλο Πασάς κι άλλο μπουλουκμπασάς!
- Η ρουφιάνα η Ρωμιά, κείναι κερί του μπουλουκμπασά!
- Κάλλιο κιοτίδικο ασκέρ, παρά μουρλό μπουλουξή!
- Κατά τον μπουλουξή και το μπουλούκι!
- Μπουλούκι δίχωτις μπουλουξή, βάρκα δίχωτις κουπί!
- Ο καλός τσοπάνης κι ο καλός μπουλουξής, μιας μάνας παιδιά είναι!
- Όποιος φύγει απ’ το μπουλούκι, μένει στο παλούκι!
- Όπου πάει ο μπουλουξής, πάει και το μπουλούκι!
- Ούλα τα μπουλούκια δεν είναι το ίδιο!
- Ούλοι με το μπουλούκι, και ο ανάποδος χώρια!
- Παγαίνει, ούθενες πάει και το μπουλούκι!
- Πάνε σαν μπουλούκι!
- Πέρασε μπουλούκι!
- Τρούπωσε στο μπουλούκι!
- Το μπουλούκι σεριά δεν ξέρει!
- Τον μήνα Μάη το μπουλούκι σκορπάει.
Λεξιλόγιο:
Απομπουλουκιάστηκε = έμεινε εκτός μπουλουκιού (ομάδας).
Βουλόυτ (bulut), το = το σύννεφο.
Διπλομπουλουκιάσανε = χωρίστηκαν σε δύο μπουλούκια (ομάδες).
Κουφομπούλουκο, το = το αναμιγμένο ανθρώπινο μπουλούκι, μέσα στο πλήθος και μόλις υπήρχε λόγος, μαζεύονταν σε μηδέν χρόνο για κάποιο λόγο που συνέτρεχε. (Αυτό το εντοπίζουμε σε γύφτους, που όταν γίνει κάποιο επεισόδιο ενώ είναι διασκορπισμένοι μέσα σε μηδέν χρόνο μαζεύονται, προς κοινό σκοπό).
Μουλουμπασάκος, Μπουλμασάκος, Μπουλούμπασης, Μπουλουκάκης, Μπουλοκόπουλος, Μπουλούκος, Μπουλουξής = πρόκειται για ελληνικά επώνυμα, προερχόμενα από το μπουλούκι.
Μπουλούκ ασκέρ (τουρκ.), το = μικρό άτακτο στρατιωτικό τμήμα.
Μπουλουκάκι, το = το μικρό μπουλούκι, το μικρό και ευτραφές παιδί.
Μπουλουκάκος, μπουλούκαρος, μπουλούκας, ο = υποκοριστικό του μπουλούκου ευτραφής.
Μπουλούκι, (τουρκ. bölükcü), το = η συντροφιά, η συνάθροιση ενός τμήματος ανθρώπων.
Μπουλουκιά, η = ομάδα από το σύνολο.
Μπουλουκιάζω = φτιάχνω ομάδα, (μτφ.) τρώγω υπερβολικά.
Μπουλουκιασμέμος, ο = ο ενταγμένος σε κάποιο μπουλούκι.
Μπουλούκος, μπουλούκας, μπουλούκης, (τουρκ.) = ο ευτραφής, άφθονος άνετος.
Μπουλούκος, ο = όνομα ευτραφή σκύλου. Ακούσαμε από τσοπάνη που σαλάχαγε τα σκυλιά του φωνάζοντας: -Μπουλούκο μ’…!
Μπουλούτας, μπουλούτης (τουρκ.), ο = ο ευρηματικός, ο εφευρέτης.
Μπουλούτσος, = αρβανίτικο όνομα, παρατσούκλι που εντοπίζεται στην Πηνεία Ηλείας.
Ξεμπουλουκιάζω = διαλύω κάποια ομάδα.
Ξεμπουλουκιάστηκα = για κάποιο λόγο απομακρύνθηκα από την ομάδα.