Συλλογή επιμέλεια Ηλίας Τουτούνης
Πιο παλιά, που δεν υπήρχαν τα ωρολόγια και ήταν αδύνατη η μέτρηση και ο προσδιορισμός των χρονικών στιγμών, ο άνθρωπος κυρίως της υπαίθρου, είχε ένα δικό του κώδικα όπου μπορούσε να αποτυπώσει την στιγμή, την ώρα, την ημέρα τον μήνα τον χρόνο κ.λπ.
Κατά τις πολύχρονες καταγραφές μου, συνέλεξα αρκετά στοιχεία, ένα από αυτά είναι και αυτές οι χρονικές στιγμές.
Αρχικά θ’ αναφερθώ στο ένα εικοσιτετράωρο που διαρκεί η περιστροφή της γης γύρω από τον ήλιο και αρχίζω από τα μεσάνυχτα αποτυπώνοντας τις χρονικές στιγμές μέχρι τα επόμενα μεσάνυχτα:
Μεσονύχτι ή και ζυγονύχτι, μεσάνυχτα, όταν πέσει η Πούλια, (η Πούλια φαίνεται τις πρωινές ώρες αν κοιτάξουμε λίγο δυτικά από το κατακόρυφο του τόπου μας), πρου λαλήσουν τα κοκόρια, στο κοκορολάλημα, αφώτιγο, ακόμη δεν εχάραξε, αχάραγο, το προυνό, προτού χαράξει η μέρα, χάραμα, γλυκοχάραμα, ξημέρωσε, αυγούλα, πρωί, πρου σκάσει ο ήλιος, στο σκάσιμο του ήλιου, ανατολή, ήκωμα (λέγεται εκεί που πρωτοβαράει ο ήλιος- έχω ένα ολόκληρο άρθρο για τα ηκώματα), προτού μας πάρει ο ήλιος, όταν βαρέσει ο ήλιος, βάρεσε ο ήλιος, στο σκάλωμα του ήλιου, στο λιοσκάσιμο, όταν πάρει ο ήλιος, πήρε η μέρα, πρωϊνιάτικα, βάρεσε ο ήλιος, προτού ανοίξω τα μάτια μου, όταν πάρει η μέρα, στο κολατσιό, το κοντόγιομο, το γιόμα, όταν γυρίσει ο ήλιος, μεσόγιομα, το κατάγιομο, γιομάτισε, το μεσημέρι, ντάλα μεσημέρι, μεσημεριάτικα, καταμεσήμερο, ζέξη του ήλιου (καταμεσήμερο), μισόμερα ή μισομερνά, παράγιομο, απόγιομα, απόμερο, στο λιόγερμα, όταν γονατίσει ο ήλιος, (η)λιομάζωμα, όταν γείρει ο ήλιος, όταν γείρουν τα απόσκια, το κοντόβραδο, όταν πέσει ο ήλιος, λιοσούρσιμο = έλεγαν την στιγμή που δύει ο ήλιος, ηλιοβασίλεμα, βασίλεψε, το λιοπέσιμο, δύσιμο, την ώρα που σκαπετάει ο ήλιος, νύχτωσε, στο σκαπέτημα του ήλιου, το κοντόβραδο, όταν δεν βλέπεις την μύτη σου, Αποσπερίτης (όταν βγει ο αυγερινός ή Αποσπερίτης που είναι ο πλανήτης Αφροδίτη, το πρώτο λαμπερότερο αστέρι της νύχτας), στο σούρουπο, προτού μας βρει η νύχτα, σκοτείνιασε, σούρπωσε, αποβραδίς, νύχτωμα, βράδιασε, αποσπερού, στο χαλούπωμα, στο ψίφωμα, μόλις πισώσει το σκοτάδι, όταν βγούνε τα άστρα, μόλις φανούνε τ’ άστρα, μισοβραδίς, μεσοβραδίς.
Στον στρατό λέγαμε “Γερμανικό” νούμερο σκοπιάς και εννοούσαμε αυτόν που φύλαγε σκοπιά από τις 2:00 το πρωί μέχρι τις 4:00, όπου από τους φαντάρους κρίνονταν ως το πιο χειρότερο νούμερο, διότι δεν ευχαριστιόταν τον ύπνο, επειδή έκοβε τον ύπνο στην μέση.
Παρανυχτιά όταν έχει αρκετά σύννεφα και παρατεινόταν λίγο η ώρα ώσπου να ξημερώσει ή νύχτωνε πιο γρήγορα. Κοντόμερο ή κουτσόμερα έλεγαν τις ημέρες του χειμώνα όπου η ημέρα διαρκούσε λίγες ώρες. “Η μέρα χρόνος”, έλεγαν κυρίως τις ημέρες του Ιουνίου, όπου η μέρα διαρκούσε πολλές ώρες.
ΔΕΠΤΕΡΟΛΕΠΤΑ- ΛΕΠΤΑ
Δευτερόλεπτο, αμέσως, από λεπτό σε λεπτό, ούτε λεπτό, στο λεπτό, μόλις τώρα, πριν λίγο, στην στιγμή, στο τσακ, στο τσακ- μπαμ, πρου, μετά, τώρανες, μέχρι ν’ ανοιγοκλείσει τα μάτια του, μπαμ- μπαμ, πατ- κιουτ, άρον – άρον, στο κλικ- κλακ, εν ριπή οφθαλμού, μέχρι ν’ ανοιγοκλείσει τα μάτια του, στο πίτσι- φυτίλι, στο ντε-τέ, μάνι- μάνι, στο τακ-τακ, στο τσαφ, στο άναψε (άψε) –σβύσε, στο πι και φι, όσο κρατεί η σπίθα, ένα κλικ, στ’ άστραμμα, ως που να πει αχ, ούτε τ’ όνομά του δεν πρόλαβε να ειπεί, ούτε λέξη δεν πρόλαβε να ειπεί, ούτε αχ δεν πρόλαβε να ειπεί, όσο να πεις κύμινο, γρήγορα, αστραπιαία, σαν κάφτρα.
ΩΡΑ
Ώρα, πάνω στην ώρα, από ώρα σε ώρα, στην ώρα του, ώρα την ώρα, ήλθε η ώρα του, δεν πάει πολύ ώρα, πριν την ώρα του, Εγγλέζος, παράωρα, μπονώρα, μισάωρο, πολύωρο, πρόωρα, απώρα (αργά), τέταρτο, τεταρτάκι, πεντάλεπτο, δεκάλεπτο, εικοσάλεπτο, μισάωρο, δίωρο, τρίωρο πεντάωρο, εξάωρο, εννιάωρο, δεκάωρο, δωδεκάωρο …..εικοσιτετράωρο κ.ο.κ.
ΗΜΕΡΑ
Ημέρα, μεροδούλι, μεροφάι, μεσημέρι, μεροκαματιάρης, μερόνυχτο, νύχτα μέρα, μέρα παρά μέρα, μέρα την μέρα, ήλθε η μέρα του, παράωρα, μακροημέρευση, ήλιο με ήλιο (αναφέρονταν για ολόκληρη την μέρα από την ανατολή έως την δύση του ήλιου), αύριο, ταχιά, αυριανή, μεθαύριο, παραμεθαύριο, παράμερα, χρονιάρα μέρα, απόμερο, χθες, προχθές, αντιπροχθές, ολημερίς, ολονυχτίς, παραμονή, προπαραμονή, ανήμερα, παράμερα, κοντόμερο, απόψε, εψές, προψές, νυχτέρι μονοήμερα ή μονομερνά, διήμερο τριήμερο, πεντάημερο εννιάμερα, δεκαήμερο δωδεκάμερα, εικοσαήμερο σαραντάμερα, σάραντισε, διπλοσαράντισε κ.ο.κ.
ΕΒΔΟΜΑΔΑ
Εβδομάδα, βδομαδιάτικα, μεσοβδόμαδα, βδομάδα την βδομάδα, Σαββατοκύριακο, μισοβδόμαδο, παραβδόμαδο, κοντοβδόμαδο, κουτσοβδόμαδιο.
ΜΗΝΑΣ
Μήνας μηνιάτικα, μονομηνιάτικα ή μονομηνέικα, μισομηνιάτικα, αρχιμηνιά, αρχιχρονιά, πρωτοχρονιά, πρωτομηνιά, μισομηνιά, κοψομηνιά, τρίμηνα εξάμηνα, εννιάμηνα, μήνα τον μήνα, ψευτόμηνας, κουτσόμηνας.
Ονομασίες μηνών:
Χεινόπωρος (Φθινόπωρο και Χειμώνας), Χιονιάτης (Γενάρης), Κουτσοφλέφαρος (Φλεβάρης), Ψεύτης (Μάρτιος), Πασχαλιάρης ή Λαμπριάς (Απρίλιος), Λελουδάς ή Κολοκυθόμηνας (Μάης). Θεριστής (Ιούνιος), Αλωνάρης (Ιούλιος), Τρυγητής (Σεπτέμβριος), Μισοσπορίτης (Οκτώβριος), Σπορίτης Κουτσοχείμωνος (Νοέμβριος), Βροχάρης (Δεκέμβριος),
ΧΡΟΝΟΣ
Χρόνος, χρονιά, αρχιχρονιά, πρωτοχρονιά, αχρόνιαγο, χρονιάρικο, χρόνιασε, χρονιάτικα, διπλοχρόνιασε, τριπλοχρόνιασε, δίχρονα, τρίχρονα, αποχρονίς, παραχρονίς, μονοχρονίς, κοψοχρονιά, δίχρονος, τρίχρονος…. χιλιάχρονος κ.ο.κ., μίσασε ο χρόνος, πριν κυλίσει ο χρόνος, πριν αλλάξει η χρονιά, μόλις αλλάξει η χρονιά, κοντοχρονίς, διαχρονικά, χρόνο τον χρόνο, πέρσι, πρόπερσι, αντιπρόπερσι, φέτος, του χρόνου, την άλλη χρονιά, την παράλλη χρονιά, πάει καιρός,
ΑΙΩΝΑΣ
Αιώνας, αιωνόβιος, υπεραιωνόβιος, εκατοντάχρονος, χιλιάχρονος,
ΦΕΓΓΑΡΙ
Στην χάση του φεγγαριού ή χασοφεγγιά, στη φέξη, στην τρυφεροφεγγιά, στην γιόμιση, στην λιόκριση = η πανσέληνος ορθοφεγγιά, πλαγιοφεγγιά, κοψοφεγγιά, γκαστροφεγγιά, μισοφεγγιά, (φρυδοφεγγιά (όταν το φεγγάρι είναι σαν το φρύδι), ταψί το φεγγάρι (πανσέληνος).
ΕΟΡΤΕΣ
Σύμφωνα με τις εορτές προσδιόριζαν τον χρόνο, έλεγα π.χ. “Θα έλθω τα Χριστούγεννα”, ην Πρωτοχρονιά, των Φώτων, τις Αποκριές, την Καθαρά Δευτέρα, το Πάσχα (Λαμπρή), του Αγίου Πνεύματος, το Δεκαπενταύγουστο, του Σταυρού, τα Νικολοβάρβαρα, συνεπώς και όλες τις υπόλοιπες γιορτές του χρόνου, γιορτόμερα, βαριά μέρα, κοντόγιορτο, απόγιορτο,
ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ:
Η δημοτική μας μούσα ενέπλεξε τις χρονικές στιγμές στα τραγούδια της, αναφέρω μερικά εξ’ αυτών:
-«Αποβραδίς εκίνησα στον μύλο για να πάου…»
-«Απόψε μαυρομάτα μου, θα κοιμηθούμ’ αντάμα…»
-«Αυγούλα αυγούλα κίνησα…»
-«Εμένα α με κλάψετε και α με λυπηθείτε… τον Μάη με θέλει αποβραδίς, τον Θεριστή το γιόμα και το Δεκαπενταύγουστο, με θέλει ούλη μέρα…»
-«Η Πούλια και ο Αυγερινός τα δυο αστριά μαλώνουν…»
-«Ήλιε γιατ’ άργησες να πας να βασιλέψεις, σε καταριέται…»
-«Ήλιε μ’ που βγαίνεις την αυγή και τον ντουνιά φωτίζεις…»
-«Με βρήκε ο Αυγερινός, τ’ αστρί και το φεγγάρι…»
-«Μιαν αυγούλα κίνησα…»
-«Νύχτα ’ταν π’ ανταμώσαμε…»
-«Νύχτωσε και βράδιασε, πάει και τούτη η μέρα…»
-«Ξημέρωσε κυρά Φωτεινή…»
-«Ξύπνα πουλί μου την αυγή κι ανέβα σε κλαράκι…»
-«Που πας Ελένη αποβραδιού ή αποσπερού….»
-«Σαν βγεις αστρί και δεν με ιδείς, αστρί μου να μην κλάψεις…»
-«Τα χαράματα, με πιάσανε τα κλάματα και την χαραυγή, το δάκρυ πάει ροή…»
-«Τώρα το κοντόβραδο να τραγουδήσω θέλω….»
ΣΚΩΠΤΙΚΑ:
-«Κόκορας ελάλησε, σήκου γέρο μ’ γάμησε.
-Δεν ημπορώ μωρή γριά, πάν’ τ’ αρχίδια μου βαριά!»
-«Θέλεις χήρα να ’ρθω βράδυ βάλε στο λυχνάρι λάδι…!»
-«Όταν σε συλλογίζουμαι στην έρημη μου στρώση, σαν φίδι κουλουριάζουμαι, ώσπου να ξημερώσει!»
ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ:
Οι παροιμίες που αναφέρονται στις χρονικές στιγμές είναι χιλιάδες, εδώ αναφέρω λίγες ενδεικτικά.
-Αμαρτία είναι άντρα κάθε βράδυ να αρρωστείς.
-Αν φταίξεις το πρωί το βράδυ θα πληρώσεις.
-Άναψε το λυχνάρι προτού σε βρει το βράδυ.
-Άναψε το φανάρι σου προτού σε πάρει η νύχτα.
-Άντρα θέλει κάθε βράδυ κι ας κοιμάται στο σκοτάδι.
-Γιάννης φεύγει το πρωί Γιάννης γυρίζει το βράδυ.
-Γιόμα τα βγάζω γιόμα τα βάζω τι έχουν τα έρμα και ψοφάνε.
-Γλυκός ο ύπνος την αυγή, γδυτός ο κώλος την Λαμπρή.
-Η νοικοκυρά η μεγάλη την μέρα γνέθει σίδερο το βράδυ πλέκει ατσάλι.
-Καλά κολάτσισες, να ’δω πως θα γιοματίσεις!
-Με τον ήλιο χάνομαι, με τα φεγγάρια βγαίνω!
-Μην τηράς το Μάρτη το πρωί, τήρατον το βράδυ.
-Ο κλέφτης την ημέρα βλέπει τα όνειρα κι όχι το βράδυ.
-Ο Μάρτης ως το μεσημέρι ψοφάει και ως το βράδυ βρωμάει.
-Ο σκύλος όλη μέρα με το κοπάδι και το βράδυ έξω από το γαλάρι.
-Όποιος δεν χάρηκε το πρωί δεν πρόκειται να χαρεί όλη τη ημέρα.
-Όποιος ξυπνάει την αυγή, δεν έχει κατσαρόλα αδειανή.
-Όπου αναγκάσει το πρωί το γιόμα δεν πεινάει.
-Όπου βογκάει το πρωί το βράδυ τραγουδάει.
-Όπου λαλούνε πολλά κοκόρια, αργεί να ξημερώσει.
-Όπου μέρα του, κι όπου νύχτα του!
-Όσα φέρνει η ώρα δεν τα φέρνει ο χρόνος.
-Πέρσι ψόφησε, φέτος βρώμισε.
-Της Κυριακής το όνειρο το γιόμα ξεδιαλύνει.
-Το γιόμα φάε σαν βασιλιάς και το βράδυ σαν διακονιάρης.
-Το Μάη βρέχει αποβραδίς τον Αύγουστο το γιόμα.
ΛΕΞΟΛΟΓΙΟ:
Αποσπερού = το βράδυ.
Αχρόνιαγο, το = αυτό που δεν έχει χρονιάσει.
Βατσιμάνης, ο = (ναυτ.) ο φύλακας κατά την νύχτα.
Εγγλέζος, = πάνω στο λεπτό (αναφέρεται ότι οι Άγγλοι είναι πιστοί στα ραντεβού τους, χωρίς καμιά καθυστέρηση).
Έφτυσα= Όταν κάποιο παιδί το έστελναν για κάποια αγγαρεία, έλεγαν έφτυσα, δηλαδή να γυρίσει προτού στεγνώσει το σάλιο.
Λημεριάζω = περνώ την ημέρα μου.
Μπονώρα = γρήγορα.
Ντεημάνης, ο = (ναυτ.) ο φύλακας κατά την ημέρα.
Σκαπετάω = χάνομαι στον ορίζοντα.
Ταχιά = αύριο.
Τρυφεροφεγγιά, η = νέο φεγγάρι.
Χρονιάρικο, το = αυτό που έκλεισε ένα χρόνο!
Το Κούμανι είναι ένα γραφικό γειτονικό χωριό που με συνδέουν αξέχαστες αναμνήσεις!