Έρευνα καταγραφή Ηλίας Τουτούνης
Το χάνι, είναι λέξη με περσική προέλευση και υποδηλώνει χώρο προσωρινής διαμονής (πανδοχείο), ο οποίος βρισκόταν σε λειτουργικά σημεία οδικών αρτηριών με εμπορική, στρατηγική ή άλλου είδους σημασία. Ο θεσμός έχει τις ρίζες του στο περσικό επικοινωνιακό σύστημα της περιόδου των Αχαιμενιδών (Avahana). Αργότερα, ήσαν οι πρόδρομοι των μουσουλμανικών χανιών συναντώνται κατά την αρχαία ελληνική περίοδο, που διατηρούνται σε ακμή και κατά τα βυζαντινά χρόνια.
Τα χάνια, ήταν φτιαγμένα σε κάποια επιλεγμένα συγκεκριμένα σημεία ενός δρόμου, για να καλύπτουν τις απαιτούμενες ανάγκες των μετακινουμένων και των υποζυγίων τους, σε προσωρινή ανάπαυση, σίτιση, διασκέδαση, πολλές φορές εμπορικές συναλλαγές διανυκτέρευση, συνοικέσια και ιδίως ασφάλεια. Συνήθως τα χάνια ήσαν τοποθετημένα σε διάφορα επιλεγμένα σημεία, μακριά από κατοικημένους χώρους, σε εμπορικές αρτηρίες και ιδίως κοντά σε γεφύρια ή περάσματα ποταμών, σε στενά περάσματα βουνών, σε διάσελα, σε μεμονωμένες πηγές περασμάτων και σε σημεία στρατηγικής σημασίας.
Στις Ελληνικές περιοχές τα χάνια ακολούθησαν, σε γενικές γραμμές, την εξελικτική πορεία στον ευρύτερο χώρο του Οθωμανικού κράτους. Ο θεσμός αναπτύχθηκε διαφορετικά, από τόπο σε τόπο, ανάλογα με τον βαθμό της οικονομικής ανάπτυξης. Κατά την τουρκοκρατία τα χάνια αναπτύχθηκαν και πολλαπλασιάστηκαν για να καλύψουν τις αυξανόμενες ανάγκες των ταξιδιωτών και των εμπόρων.
Χαντζής, λεγόταν ο ιδιοκτήτης ή ο εκμεταλλευτής του Χανίου, ενώ Χατζίνα λεγόταν η γυναίκα του Χατζή. Επίσης το αντίτιμο που πλήρωνε για τις υπηρεσίες που πρόσφεραν λέγονταν Χανιάτικα.
Έχω εντοπίσει και έχω καταγράψει σαράντα πέντε (45) χάνια, που βρίσκονταν εντός των ορίων του σημερινού Δήμου Ήλιδας. Ίσως να υπήρχαν και άλλα ή και με άλλα ονόματα που διαχρονικά, θα είχαν λάβει από τους εκμεταλλευτές τους.
- ΧΑΝΙ ΤΗΣ ΜΟΥΣΤΑΙΝΑΣ
Στο σημείο που βρίσκεται το ελαιοτριβείο του Παναγιωτόπουλου στην εθνική οδό Πατρών –Πύργου στο ύψος των Δουνεΐκων στο ίδιο σημείο υπήρχε το Χάνι της Μούσταινας με ομώνυμο βρύση, όπου στάθμευαν οι οδοιπόροι και οι καταχτητές και μη. Επί τουρκοκρατίας ήταν ιδιοκτησία του Γαστουνιώτη αγά τούρκου Φετάκου.
- ΧΑΝΙ ΠΑΠΑΚΑΣΕΛΛΑ
Ένα χάνι υπήρχε στην τοποθεσία Παπακασελλά που βρίσκεται στον δρόμο Αμαλιάδας προς Κουρούτα στην σημερινή διασταύρωση της Εθνικής οδού Πύργου – Πατρών, όπου η εν λόγω περιοχή έχει λάβει την ομώνυμη επωνυμία.
-ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΤΡΙΓΚΑ
Το χάνι του Τρίγκα, στην σημερινή τοποθεσία Παλούκι Αμαλιάδας. Χρησίμευε να διανυκτερεύουν αυτοί που μετακινούταν προς και από την Ζάκυνθο. Ο Τρίγκας ήταν Τουρκαλβανός, εκχριστιανισμένος.
-ΤΟ ΧΑΝΙ ΤΗΣ ΑΛΕΞΩΣ
Της χήρα- Αλέξως το Χάνι, που βρισκόταν δίπλα στην γέφυρα της Σοχιάς, στην σημερινή πλατεία Μπελογιάννη.
-ΤΟ ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΑ
Ακόμη έχω εντοπίσει άλλο ένα χάνι στην Αμαλιάδα στη συμβολή των οδών Ελευθερίου Βενιζέλου και Καλαβρύτων, διαγωνίως του δικαστικού μεγάρου της Αμαλιάδας.
-ΤΟ ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΠΥΛΑ
Το χάνι του Πύλα στο Περιστέρι (Μπεσερέ).
-ΧΑΝΙ ΚΑΛΑΝΤΖΗ
Το χάνι βρισκόταν στην σημερινή τοποθεσία Καλαντζή, που βρίσκεται ανατολικά του οικισμού Περιστέρι (πρώην Μπεσερέ), επί του δρόμου προς Οινόη (πρώην Κούλουγλι). Εγκαταλείφθηκε μετά τον σεισμό του 1909. Εκεί υπάρχει μόνο η ομώνυμη Βρύση του Καλαντζή.
-ΤΟ ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΚΑΡΒΟΥΝΗ
Στην Αμαλιάδα χάνια ήσαν στην αρχή της οδού Καρακανδά απέναντι από την σημερινή επιχείρηση οικοδομικών υλικών του Ηλιόπουλου (Μπάταλου), ακριβώς εκεί που ήταν η ταβέρνα του Καρβούνη. Μέχρι τελευταία ήταν ταβέρνα στο ισόγειο ενώ πιο παλιά στον όροφο λειτουργούσε ξενώνας.
-ΡΕΤΣΙΝΑΙΪΚΟ ΧΑΝΙ
Χάνι υπήρχε και στον Ανεμόμυλο, πρώην οικία Ρετσινά.
-ΤΟ ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΤΣΕΛΙΟΥ
Το χάνι του Τσέλιου βρίσκονταν μεταξύ Αμαλιάδας και Αμπελόκαμπου σε ποιο μέρος ακριβώς δεν γνωρίζουμε.
-ΤΟ ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΖΕΖΑ
Το χάνι του Ζέζα παρά το χωριό Ρουπάκι, όπου το ίδρυσε ο Ζακύνθιος Νικόλαος Ζέζας. Στην αρχή το ανήγειρε πλινθόκτιστο, που περιείχε οικία, χάνι και στάβλο. Από εκεί περνούσε ο δρόμος από Βουπρασία, Τραγανό, Σαμπάναγα προς Καλίτσα και Δερβή Τσελεπή. Επίσης από εκεί περνούσε ο κεντρικός δρόμος από Γαστούνη προς Αρχαία Ήλιδα και συνέχεια προς την Πηνεία.
-ΤΟ ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΟΜΕΡ ΑΓΑ
Το χάνι του Ομέρ Αγά ή Γαλουπέϊκο Χάνι, βρισκόταν Γαλούπι που ήταν και ταβέρνα παρά τα χωρίον Καλύβια Ήλιδας.
-ΤΟ ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΠΟΥΡΤΣΟΚΛΙΑ
Το χάνι του Πουρτσοκλιά στο χωριό Άγιος Δημήτριος (Μαρινάκι).
-ΤΟ ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΘΕΜΟΥ
Επίσης ένα ακόμη χάνι ήταν και στην διασταύρωση του δρόμου της Πηνείας τέρμα Καρακανδά προς Κρυονέρι.
-ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΜΠΕΛΗΜΠΑΣΑ
Το χάνι βρισκόταν κοντά στον οικισμό Μπουμπούνα, κοντά στην Μαυρομαντήλα.
-ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΚΑΡΖΗ
Χάνι του Καρζή στον Άγιο Ιωάννη Αμαλιάδας, δίπλα στον σημερινό ναό του χωριού.
-ΤΟ ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΜΑΝΩΛΟΠΟΥΛΟΥ
Βρισκόταν στο εγκαταλειμμένο χωριό Κοκλάκι, δίπλα στο παλιό γιοφύρι το ονομαστό Κοκλάκι Χάνι, ή του Μανωλόπουλου που βρίσκεται ένα χιλιόμετρο πριν το σημερινό χωριό Χάβαρι από Αμαλιάδα όπου εκεί ήταν και ο οικισμός Κοκλάκι που καταστράφηκε από τον σεισμό το έτος 1909, έκτοτε δεν ξαναλειτούργησε.
-ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΑΤΤΙΚΟΥ
Το χάνι βρισκόταν δίπλα στην Χαβαρόβρυση, ιδιοκτησίας Αττίκου.
-ΝΤΑΜΟΥΖΕΪΚΟ ΧΑΝΙ
-Νταμουζέικο ή Ντάμιζας –χάνι,σβρισκόταν την θέση του σημερινού χωριού Δάφνη (Ντάμιζα) του νυν δήμου Αμαλιάδας κοντά στο γεφύρι, σήμερα ιδιοκτησία Τεφάνη.
-ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΤΣΑΚΙΡΗ
Χάνι στην Κεραμιδιά στον δρόμο από Δάφνη προς Κεραμιδιά στον πλάτανο το λεγόμενο του Τσακίρη που ήταν Δερβιναίος (Παπανικολάου) μαρτυρία Νικόλαος Σπηλιώπουλος).
-ΚΟΥΡΑΦΑΛΕΪΚΑ ΧΑΝΙΑ
Τα Κουραφαλέϊκα χάνια, παρά το χωρίον Κεραμιδιά (Μπεζαΐτι), ο Κουράφαλος κατάγονταν από την Αγία Τριάδα (πρώην Μπουκοβίνα), όπου εκεί είχε χάνι ο παππούς του.
-ΓΥΦΤΟΧΑΝΟ
Το Γυφτόχανο ή το χάνι του Αράπη, βρισκόταν στο χωριό Μπαλί (Αγία Άννα). λέγεται ότι ιδιοκτήτης του ήταν γύφτος ή μπορεί και Αιγύπτιος
-ΜΟΥΖΙΚΑΙΪΚΟ ΧΑΝΙ
Χάνι στο σημερινό χωριό Δαφνιώτισσα (Μουζίκα), στην σημερινή οικία του Χαραλαμπόπουλου.
-ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΤΣΑΓΚΡΗ
Μύλος αναφέρεται στην περιοχή του Μουζίκα κατά το μήκος του λαγκαδιού και ενάμισυ χιλιόμετρο περίπου επί του δρόμου προς το Περιστέρι (Μπεσερέ) ένας μύλος ο λεγόμενος ο μύλος του Τζαγκάρη ή του Τζάγκρη επίσης αναφέρεται ότι λειτουργούσε και ως χάνι στην περιοχή.
-ΛΑΓΑΡΕΪΚΑ ΧΑΝΙΑ
Λαγαρέϊκα –Χάνια, μεταξύ Ωραίας (Τζαμί) και Κεραμιδιάς (Μπεζαΐτη).
-ΧΑΝΙΑ ΤΟΥ ΡΑΛΛΗ
Χάνια του Ράλλη παρά την Λουκάβιτσα (Κάμπος).
-ΝΤΑΟΥΤΑΙΪΚΟ ΧΑΝΙ ή ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΜΠΟΥΛΟΥΚΟΥ
Το χάνι του Νταούτι επίσης παλιό πέρασμα του ποταμού από και προς Ηλεία, Αχαΐα.
-ΧΑΝΙ ΤΗΣ ΚΟΤΡΩΝΑΣ
Το χάνι βρίσκονταν στον συνοικισμό Κοτρώνα του Αγραπιδοχωρίου.
-ΧΑΝΙΑ ΧΑΝΤΖΗ
Χάνια Χατζή, παρά τον λόφο και παλαιό οικισμό Χατζή κοντά από το χωριό Εφύρα (Ντελήμπαλη) όπου έχει πάρει και το όνομα η περιοχή.
- ΤΟ ΣΟΥΛΕΪΚΟ ΧΑΝΙ ή ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΣΙΜΩΤΑ ή ΣΙΜΟΥ
Το Σουλέϊκο χάνι, ή του Σιμωτά, ήταν ιδιοκτησίας κάποιου Σιμωτά από την Τριταία, ο οποίος είχε στην κυριότητά του αρκετά χάνια και νερόμυλους. Το χάνι βρισκόταν παρά το χωριό Σούλι.
- ΤΟ ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΠΑΠΑΦΙΛΙΠΠΟΥ
Το χάνι του Παπαφιλίππου βρισκόταν παρά το χωρίον Οινόη (Κούλουγλι).
- ΤΟ ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΚΑΡΑΛΕΤΣΗ
Το χάνι του Καραλέτση ή Πετρόπουλου στο δρόμο από Αμαλιάδα προς Σιμόπουλο, στην διασταύρωση προς Λαγανά, Ροδιά, όπου σώζεται το κτίριο μέχρι σήμερα όπου και κατοικείται.
- ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΖΕΖΑ
Χάνι υπήρχε στο μύλο του Ζέζα παρά το χωρίον Ακροποταμιά (Μπέχρου) ήταν επί Τουρκοκρατίας και ο μύλος και το χάνι ιδιοκτησίας Τούρκου Γιακούμ αγά. Το χάνι αυτό χρησίμευε στο πέρασμα από τα χωριά της Ωλένης προς τα χωριά της Πηνείας και από και προς τα βουνά από τον κάμπο.
- ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΖΑΡΤΟΒΑ ή ΚΟΥΦΗ
Το Χάνι και ο μύλος του Μούρτου Ζαρτοβά που ήταν Λαλαίος τουρκαλβανός, βρισκόταν κοντά στον οικισμό Ροδιά, κάτω στο Νταρέϊκο ποτάμι, επί του δρόμου που ένωνε τα χωριά, Μπέχρου (σημ. Ακροποταμιά), Αναζήρι (σημ. εγκ. οικισμός) με το Καλό Παιδί και Τατάραλι (σημ. Ανθώνα) αργότερα το χάνι εγκαταλείφθηκε ο δε μύλος ανακατασκευάσθηκε και περιήλθε στα χέρια του Κούφη.
- ΤΟ ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΥ
Το χάνι του Σιμόπουλου, το κατείχε κάποιος Σιμόπουλος, -κατά μαρτυρία-καταγόμενος από χωριό Βουντούχλα (Ερυμάνθεια) Τριταίας.
-ΤΟ ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΣΟΥΛΟΥ
Το Σουλέικο χάνι, βρισκόταν στο χωριό Σούλι Ηλείας.
-ΧΑΝΙ ΚΑΛΦΑ ή ΚΑΛΦΑΙΪΚΟ ΧΑΝΙ
Το χάνι του Κάλφα βρισκόταν στο πέρασμα του Καλφαίϊκου (τοπ. ονομασία Πηνειού που βρίσκεται στα όρια Αχαΐας και Ηλείας.
- ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΜΠΟΥΡΟΥ
Το χάνι του Μπούρου ή Μπουραίϊκο χάνι στον δρόμο από Καλού Παιδιού προς Λαγανά (αριστερά μόλις μπαίνεις στον χωματόδρομο).
- ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΡΟΥΣΣΟΥ
Το χάνι του Ρούσσου στον δρόμο από Καλού Παιδιού προς Λαγανά (στον χωματόδρομο λίγα μέτρα από την άσφαλτο και δεξιά).
-ΧΑΝΙ ΚΑΡΑΜΠΑΤΣΗ ή ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ
Το χάνι βρισκόταν στο χωριό Βουλιαγμένη (πρώην Μπουρντάνου), δίπλα από την τεράστια Βελανιδιά κοντά στο εκκλησάκι των Αγίων Θεοδώρων. Αυτό μετά την απελευθέρωση ήταν ιδιοκτησίας του Καραμπάτση. Από εκεί είχε περάσει ο βασιλιάς Όθωνας με την Αμαλία, όταν ο Καραμπάτσης ήταν δήμαρχος Σελληεντίας.
-ΣΟΥΛΝΤΟΥΚΕΪΚΑ ΧΑΝΙΑ
Τα Σουλντουκέϊκα χάνια, στην περιοχή Μπουρντανόσκαλα, του χωριού Βουλιαγμένη (Μπουρντάνου) του νυν δήμου Πηνείας.
-ΧΑΝΙ ΤΟΥ ΜΑΡΑΓΚΟΥ
Το χάνι του Γιαννάκη Μαραγκού Ανατολικά της Βουλιαγμένης παρά την θέση του σημερινού οικισμού Μαραγκέϊκα.
- ΚΑΛΟΥΠΑΙΔΕΪΚΑ ΧΑΝΙΑ
Χάνι Καλού Παιδιού ή Καλουπαιδέϊκα χάνια, στην θέση του σημερινού οικισμού Καλό Παιδί του νυν δήμου Πηνείας.
-ΒΙΛΙΑ ΧΑΝΙ
Βίλια –χάνι ανάμεσα στα χωριά Άγναντα και Λουκά στη σημερινή θέση, Βίλια κοντά στον Άγιο –Δημήτρη, λέγεται ότι το χάνι αυτό ήταν ιδιοκτησίας κάποιου Φράγκου (όχι επώνυμο αλλά Ενετού), από την εποχή της Ενετοκρατίας.
-ΧΑΝΙ ΤΗΣ ΜΠΟΥΚΟΒΙΝΑΣ ή ΤΑΜΠΑΚΕΪΚΑ
Το χάνι της Μπουκοβίνας, ή του Κουράφαλου, βρισκόταν στο σημερινό χωριό Αγία Τριάδα (Μπουκοβίνα). Το όνομα Ταμπακέϊκα το είχε κληρονομήσει, επειδή κατά την τουρκοκρατία εκεί είχε αναπτυχθεί μια μεγάλη αγορά όπου γινόταν αγοραπωλησία καπνού, που προέρχονταν από τα χωριά γύρω από τα Τριπόταμα.
Ο Γεώργιος Αθάνας (Γεώργιος Αθανασιάδης – Νόβας) έχει γράψει το παρακάτω ποίημα για τα χάνια:
Ήθελα να ήμουνα χαντζής να κάθομαι στη στράτα
και να νταραβερίζομαι τον κόσμο που αραδιάζει
να τα μαθαίνω πρώτα εγώ της χώρας τα μαντάτα
να ξέρω σ’ όλα τα χωριά πια κότα κακαρίζει…
-
Να ’χω φτηνό ξινόκρασο να πίνουν οι αγωγιάτες
να μην πολυπροσέχουνε στο ζύγι το τριφύλλι.
Μα για τις αγωγιάτισσες, γαλανές, μαυρομάτες
όλα να τα ’χουνε βερεσέ…, να ’μαστε πάντα φίλοι!
Σήμερα δυστυχώς τα χάνια περάσανε στην ιστορία, μια ιστορία γεμάτη αναμνήσεις, παραδόσεις, τραγούδια, παροιμίες, περίπλοκες ιστορίες κι ένα σωρό λαογραφικό υλικό, που δεν είναι καθόλου σωστό να αφεθεί στην αφάνεια του χρόνου και στην ξεχασιά. Οι νέοι αν τους ρωτήσεις για την λέξη «ΧΑΝΙ» ούτε εγκυκλοπαιδικά δεν ξέρουν να σου απαντήσουν.
Πουθενά, μα πουθενά δεν είδαμε τουλάχιστον ένα χάνι ανακαινισμένο να χρησιμοποιηθεί ως μουσειακός χώρος, έτσι για την ιστορία. Να βλέπουν οι νέοι και να μαθαίνουν, τι ήταν τουλάχιστον το χάνι και τι υπηρεσίες προσέφερε την εποχή εκείνη και πόσο συνέβαλε στην κοινωνία και στην ανάπτυξη του τόπου.
Φώτο Ηλίας Τουτούνης, απομεινάρια χανιών στην ευρύτερη περιοχή της Ηλείας
Ο δικτυακός τόπος 
ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ "ΩΛΟΝΟΣ"