Καταγραφή συλλογή Ηλίας Τουτούνης
Στα πολύ παλιά χρόνια, όλα τα βουνά γύρω από το χωριό καλύπτονταν από δάση. Υπήρχαν αρκετές πηγές και πολύ κυνήγι. Ο κόσμος ήταν φτωχός και τα πουλιά, οι λαγοί, τα αγριοκούνελα, τα αγριογούρουνα κάλυπταν ένα μέρος των αναγκών τους ως προς την διατροφή τους, ενώ κυνηγούσαν άλλα για τις γούνες όπως κουνάβια, βίδρες και τέλος έπρεπε να εξολοθρεύει και τα επιβλαβή για αυτόν ζούδια (άγρια ζώα), όπως νυφίτσες, αλεπούδες, ασβούς, λύκους, τσακάλια, αγριογούρουνα κ.ά.
Επειδή τότε δεν υπήρχαν όπλα ο άνθρωπος εφεύρε άλλους τρόπους, για να συλληφθούν τ’ άγρια ζώα. Μεταξύ των άλλων που ανακάλυψε το ανθρώπινο μυαλό για να τα καταφέρει, ένα εξ αυτών ήταν και το δόκανο.
Ο δόκανος ή το δόκανο ήταν μεταλλικές παγίδες θηραμάτων για τη σύλληψη ή και θανάτωση ζώων και πτηνών. Αποτελείται από δύο μεταλλικά οδοντωτά ελάσματα (σιαγόνες), ενωμένες στις άκρες. Αυτές υποστηρίζονται από άλλο ένα έλασμα κάθετο προς αυτές σε σχήμα οξείας γωνίας που ωθεί τις σιαγώνες να κλείνουν απότομα με την άσκησης πίεσης με ελατήριο και οι δαγκάνες δαγκώνουν (συλλαμβάνουν) το ζώο συνήθως από το πόδι ή και από το κεφάλι. Για την όπλιση υπάρχει άλλο ένα εργαλείο η σκαντάλη (σκανδάλη) όπου εκεί στερεώνεται το δόλωμα και ο χειριστής το οπλίζει, ώστε με την παραμικρή επαφή με το θήραμα ν’ απαγκιστρώνεται η σκαντάλη και να απελευθερώνει τις δαγκάνες που κλείνουν αστραπιαία με μεγάλη δύναμη και παγιδεύουν ή θανατώνουν το θήραμα. Τέλος στην άκρη του ελάσματος υπάρχει προσαρμοσμένη μια αλυσίδα όπου αυτή χρησιμοποιείται για να δένουν το δόκανο από σταθερά σημεία για να μην το παρασέρνουν τα θηράματα μετά την παγίδευσή τους. Η εν λόγω αλυσίδα, άλλοτε είναι ψιλή και άλλοτε χονδρή, ανάλογα με το δόκανο που είναι προσαρμοσμένη, το δε μήκος της περίπου στο ένα μέτρο.
Πολλά ζώα για να διαφύγουν προκειμένου να γλιτώσουν, αυτοακρωτηριάζονται και στην συνέχεια μένουν ανάπηρα ή έπειτα από λίγες ημέρες πεθαίνουν, από αιμορραγία ή από μόλυνση της πληγής. Ανάλογα με το μέγεθος του ζώου που ήθελαν να συλλάβουν υπήρχε και το αντίστοιχο δόκανο. Υπήρχε το δοκανάκι το τσακάκι ή τσάκα, όπως λέγεται στην ντοπιολαλιά της Πηνείας, για μικρά θηράματα πουλιά με δόλωμα ένα σκουλήκι ή ένα σποράκι καλαμπόκι κ.ά. υπάρχουν μέτρια δόκανα για ποντικούς, νυφίτσες, λαγούς και τέλος τα μεγάλα και επικίνδυνα όπως το λυκοδόκανο ή λυκοπαγίδα για μεγαλύτερα θηράματα όπως λύκοι, αλεπούδες, τσακάλια, με δόλωμα ένα κομμάτι κρέας. Σε πάρα πολλά δόκανα για μεγάλα ζώα είχαν ενσωματώσει στις καμάρες και σιδερένια δόντια για να μην μπορεί να ξεφύγει το ζώο, αλλά και να καρφώνονται στα πόδια ή στο κεφάλι του. Το δόκανο ήταν το εργαλείο που έδωσε την ιδέα και κατασκευάστηκε η νάρκη.
Η λέξη δόκανο κατά πάσα πιθανότητα φαίνεται να έχει προέλθει από το Ιταλικό Ντουάνα ή Δογάνα που σημαίνει τελωνείο. Έτσι λέμε σήμερα αυτούς που πέφτουν στο δόκανο της εφορείας ή του τελωνείου. Επίσης υπάρχει ακόμα μια περίπτωση να προήλθε από την λέξη δαγκώνω, δαγκάνα, διότι ομοιάζει σαν το στόμα που δαγκώνει, συλλαμβάνει.
Τα δόκανα τα απαντάμε με διάφορες ονομασίες όπως, τσάκα, τσακάκι, δοκανάκι, γυφτοδόκανο, ασβοδόκανο, νυφιτσοδόκανο, λαγοδόκανο, κουναβοδόκανο, αλποδόκανο λυκοδόκανο, τσακαλοδόκανο, τουρκοδόκανο, γυφτοδόκανο, δοκάνι, δοκανάρα, δοκανέλι κ.ά. Στο χωριό Λειβαδίτης της Ξάνθης το 1982, κάτοικος μου είχε αναφέρει ότι κατείχε αρκουδοδόκανο, ένα τεράστιο δόκανο για αρκούδες.
Οι παγίδες, τα δόκανα, οι τσάκες συγκαταλέγονταν στα εργαλεία των ξωμάχων, και ιδίως των κυνηγών. Επειδή δεν υπήρχαν αρκετά πυροβόλα όπλα η μπαρούτη και το μολύβι ήταν δυσεύρετα, είχαν επινοήσει και επιλέξει να κυνηγούν με διάφορα εργαλεία παγίδευσης θηραμάτων.
Το στήσιμο του δοκάνου
Το πρώτο μέλημα ενός κυνηγού για να πιάσει ένα θήραμα είναι η προετοιμασία του. Οι ξωμάχοι και οι κυνηγοί τοποθετούσαν τα δόκανα εκεί που εντόπιζαν ότι περνούν τα θηράματα. Επέλεγαν το κατάλληλο και πιθανό σημείο διάβασης των θηραμάτων και εκεί έστηναν. Αρχικά το έδεναν από κάποιο δυνατό κλαδί για να μην το παρασύρει κοντά του το θήραμα όταν συλληφθεί, διότι υπήρχε πιθανότητα να το χάσει. Στην συνέχεια έσκαβε το χώμα, τοποθετούσε το δόκανο και το δόλωνε με μεγάλη προσοχή και έπειτα το όπλιζε, τέλος το σκέπαζε προσεκτικά με χώμα ή και με χαμόφυλλα, δηλαδή φύλλα δένδρων που είχαν πέσει στο έδαφος, ή και με πολύ μικρά- μικρά κλαδάκια με φυλλωσιά. Αναφέρεται ότι οι δοκανάδες πριν στήσουν τα δοκάνια τα επάλειφαν με αίμα από κάποιο σφακτό για να προσελκύει τα σαρκοφάγα αγρίμια.
Πολλές φορές οι ξωμάχοι, όταν έστηναν τα δόκανα έδεναν και ένα μικρό σχοινάκι στο στέλεχος του δόκανου και στην άλλη άκρη του σχοινιού την περνούσαν από ένα κλαδί θάμνου και έδεναν ένα τσοκανάκι ή κουδουνάκι. Όταν το δόκανο συλλάμβανε κάποιο θήραμα και αυτό προσπαθούσε να ξεφύγει τότε κινούταν το σχοινάκι με το κουδούνι και έδινε σήμα στον ξωμάχο ότι το δόκανο κάποιο ζώο είχε συλλάβει και πήγαινε να το ξεδοκανιάσει.
Το ζώο περπατώντας αμέριμνο ή μυρίζοντας το δόλωμα, μόλις πλησίαζε στην παγίδα το δάγκωνε ή πατούσε επάνω στο πέρασμα, τότε το δόκανο απαγκιστρωνόταν και εκτινάζοταν με δύναμη και ταχύτητα και σε κλάσματα του δευτερολέπτου έκλειναν οι δαγκάνες και συλλάμβαναν το θήραμα. Μερικά δόκανα είχαν τόση μεγάλη δύναμη όπου έσπαζαν και τα κόκκαλα των ποδιών, των συλλαμβανομένων ζώων. Αυτό έκανε συνεχείς προσπάθειες να ξεφύγει και να παρασύρει την παγίδα. Αυτή ήταν στερεωμένη καλά, αλλά μερικές φορές η υπερπροσπάθεια ξερίζωνε τον θάμνο ή έκοβε το πιασμένο πόδι.
Πολλές φορές οι κυνηγοί έχαναν τα δόκανα, αλλά ακολουθούσαν τα ίχνη της σουρσιάς (σύρσιμο) και μετά από αρκετή και επίμονη προσπάθεια τα έβρισκαν, μαζί με το πληγωμένο ή νεκρό ζώο ή και πολλές φορές χωρίς το θήραμα. Η έλξη του δόκανου από το ζώο ήταν πάντα δύσκολη, διότι το δόκανο αγκιστρωνόταν σε κλαδιά, ρίζες ή μεγάλες πέτρες και άθελά του παγιδευόταν και έμενε εκεί, δίχως να μπορεί να ξεφύγει. Σημειωτέων ότι πολλοί κυνηγοί με δόκανα έβρισκαν και φίδια να έχουν παγιδευτεί σε αυτά. Μάλιστα κάποτε, πάντα κατά μαρτυρία ένα δόκανο είχε πιάσει μια οχιά από το μέσο του κορμού της, όταν ο κυνηγός πήγε να την ξεδοκανιάσει η αγριεμένη οχιά παρόλο που ήταν πληγωμένη εκτίναξε το υπόλοιπο σώμα της και δάγκωσε θανάσιμα τον δοκανιάρη.
Κάποιος ορεσίβιος, μου είχε διηγηθεί ότι μια φορά ένα χωριανό του, τον έπιασε ένα λυκοδόκανο από το πόδι. Επειδή έχασε αίμα και εξαντλήθηκε δεν μπορούσε να απαγκιστρώσει το πόδι του. Μετά από πολλές ώρες όταν ανέκτησε τις δυνάμεις του, με τεράστια υπερπροσπάθεια και παρά τους αφόρητους πόνους, επέστρεψε στο χωριό του σύροντας το δόκανο στο πόδι του.
Επίσης αξιοσημείωτο είναι ν’ αναφέρω ότι πολλοί κυνηγοί με δόκανα ακρωτηριάστηκαν ή τραυματίσθηκαν στα χέρια κατά την ώρα του στησίματος, όπου μια λάθος κίνηση μπορεί να αποβεί μοιραία για αυτόν. Ακόμη και κυνηγόσκυλα ή τσοπανόσκυλα και οικόσιτα ζώα, πολλές φορές βρέθηκαν στην δίνη των δοκάνων. Τα λυκοδόκανα χρησιμοποιήθηκαν και για αμυντικούς και προειδοποιητικούς σκοπούς. Τα δοκάνια στήνονταν σε περάσματα και κοντά σε φυλάκια.
Υπήρχαν και κλέφτες δοκανιών όπου παρακολουθούσαν τον κυνηγό που έστηνε τα δοκάνια του και έπειτα πήγαινε και τα έκλεβε. Πολλοί κάτοχοι δοκανιών τα σημάδευαν ή χάραζαν επάνω στο στέλεχος τα αρχικά του ονόματός των για να τα κατοχυρώνουν, μιας και ήσαν σχεδόν όλα ίδια κατασκευασμένα από τον ίδιο χαλκιά.
Τα μεγάλα δόκανα έχουν προξενήσει σοβαρά τραύματα σε ανθρώπους, που χωρίς να γνωρίζουν την ύπαρξή του πέρασαν και πιάστηκαν από τα πόδια. Το κυνήγι με παγίδες και δόκανα απαγορεύεται αυστηρώς και η σύλληψη παράνομου κυνηγού επισύρει βαριές ποινές.
Τα μεγάλα και μέτρια δόκανα τα κατασκεύαζαν χαλκιάδες (σιδεράδες), ενώ τα τσακάκια τα κατασκεύαζαν οι ξωμάχοι από χοντρό και σκληρό σύρμα για την κατασκευή του σκελετού, από έλασμα για τα ελατήρια και από ένα κομμάτι ξύλου που λεγόταν γαργάρι.
Δοκάνα είναι ένα εργαλείο αλωνισμού σιτηρών, το εντοπίζουμε και κατά τον αλωνισμό των δημητριακών που γινόταν στα αλώνια (πετράλωνα) με τα ζώα με την χρήση της δοκάνας (ή ντουγένας).
Λεξιλόγιο:
Δοκανιάρης, = ο χρήστης των δοκάνων.
Δοκανιάστηκε, = τον έπιασε το δόκανο.
Ξεδοκάνιασμα = ξεστήσιμο του δοκάνου.
Ξεδοκανιάστηκε = απελευθερώθηκε από το δόκανο.
Παροιμίες που αναφέρονται στο δόκανο:
-Αλλού ο λύκος, αλλού το δόκανο.
-Βγήκ’ ο κυρ – τσόκανος, απήδηκε ο δόκανος.
-Ο δόκανος κώλο δεν πιάνει.
-Πάτησε ο λύκαρος, ξύπνησε ο δόκανος.
-Πιάστηκε στο δόκανο!
-Σούρνει κοντά το δόκανο!
-Το δοκάνι αν δεν το τσιγκλίσεις δεν ξυπνάει!
-Το δόκανο αυγά και νερό δεν πιάνει!
-Το δόκανο πιάνει τον λύκο και όχι τις μύγες.
-Το λυκοδόκανο ποντικούς δεν πιάνει!
-Το μουνί και το δοκάνι, όπου το στήσεις πιάνει!
-Το στημένο δοκάνι κοιμάται αλλά δεν πεθαίνει!
Πολλές φορές τις παροιμιώδεις φράσεις: Πιάστηκε στο δόκανο της εφορίας, του νόμου, της αγάπης, του απατεώνα κ.λπ.
Έχω καταγράψει ένα δίστιχο δημοτικό τραγουδάκι «τσάκισμα» που λέει:
«Σαν λιχνίζεις το φουστάνι, θα σε πιάσει το δοκάνι,
μα σαν σηκώνεις τη φουστίτσα θα σε φάει η οχίτσα!»
Σήμερα η εμπειρική γνώση κατασκευής δοκάνων και άλλων παγίδων για την σύλληψη θηραμάτων έχει απαξιωθεί και όλα αυτά αποτελούν παρελθόν και κάποια απλά σήμερα είναι ως μουσειακά λαογραφικά εκθέματα και πολλά φυλάσσονται σε ιδιωτικές συλλογές ως οικογενειακά κειμήλια, ενώ ένα μεγάλο μέρος αυτών οδηγήθηκε στα παλιοσίδερα ως ανακυκλώσιμο υλικό. Η χρήση των απαγορεύθηκε δια νόμου και τοιουτοτρόπως εγκαταλείφθηκε και έσβησε και η τέχνη των χαλκιάδων δοκανάδων ή δοκανοποιών. Επιτρέπεται μόνο η κατασκευή και η εμπορία διαφόρων παγίδων μόνο για τρωκτικά, λες και αυτά δεν είναι μέρος της αλυσίδας της πανίδας μας.
Ο δικτυακός τόπος 
ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ "ΩΛΟΝΟΣ"