Γράφει: Ο Κώστας Παπαντωνόπουλος
Πουλερικά ή κοτερά, στην ντοπιολαλιά μας, ονομάζουμε το σύνολο των οικόσιτων ορνιθοειδών. Τα ορνιθοειδή ο άνθρωπος από αρχαιοτάτων χρόνων τα εξημέρωσε και χρησιμοποίησε τα προϊόντα τους στην καθημερινότητά του.
Η διατήρηση και η εκτροφή των εξημερωμένων ορνιθοειδών, παρείχει στον άνθρωπο κρέας, αυγά, τα πολύτιμα πούπουλα για την γέμιση μαξιλαριών και στρωμάτων ενώ τα πούπουλα των φτερών για την κατασκευή ξεσκονιστηριών και παλαιότερα για πένα έγχορδων οργάνων, τα περιττώματα (κοτσιλιά) ως άριστο υλικό λίπανσης των φυτών και τέλος τα νύχια μερικών που επεξεργάζονται και χρησιμοποιούνται για καλλωπισμό.
Το παραδοσιακό οίκημα οικοσίτων πουλερικών λέγεται κοτέτσι (ορνιθώνας) το οποίο είναι μια μικρή ίσως και πρόχειρη κατασκευή ολίγων τετραγωνικών μέτρων, κυρίως πρόχειρο, χτισμένο με υλικά ή και σκέτο με ξύλα, καλάμια κ.λπ. Εντός ή εξωτερικά είχε μια ξύλινη σχάρα (κούρνια) υπερυψωμένη από το έδαφος, για ν’ ανεβαίνουν επάνω το βράδυ και να κουρνιάζουν (κοιμούνται). Η τοποθέτηση ή κατασκευή της σχάρας γίνεται για λόγους υγείας, να μην κοιμούνται κάτω στο δάπεδο, αλλά και επειδή οι κότες συνηθίζουν να κοτσιλίζουν κατά την νύκτα, από την σχάρα έπεφταν οι κοτσιλιές κάτω στο έδαφος.
Μέσα στο κοτέτσι είχαν κατασκευάσει φωλιές με γέμιση από άχερα ή ξερά χόρτα για να γεννούν οι κότες. Σε κάθε φωλιά άφηναν ένα αυγό το λεγόμενο φώλο. Αυτό γινόταν να το βλέπουν οι κότες, διότι αν δεν το έβλεπαν νόμιζαν ότι κάτι έχει μπει στην φωλιά τους και έτσι άλλαζαν τοποθεσία ή γεννούσαν έξω στην ύπαιθρο.
ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ:
Τα πουλερικά ανάλογα με τα πούπουλα, το λειρί, το μέγεθος, το χρώμα και την ανάπτυξη των πούπουλων τους, είχαν δώσει και ανάλογα ονόματα.
Αϊτοί, λέγονται τα πούπουλα στο κωλονούρι. Αν αφαιρέσεις τους αϊτούς τότε ο κόκορας παχαίνει.
Γδυτολαίμης ή γδυμολαίμης, ή και ζαρκουλαίμης λέγεται ο κόκορας που δεν έχει πούπουλα στον λαιμό.
Γεροκόκορα, ή γερόκοτα έλεγαν τα γερασμένα πουλερικά που άρχιζαν να χάνουν τα πούπουλά τους και να γίνονται τα νύχια και η μύτη τους γαμψά.
Καπόνι, λέγανε τον ευνουχισμένο (μουνουχισμένο) κόκορα ο οποίος προοριζόταν για πάχυνση.
Κοκορέλι ή πετεινάρι έλεγαν το νεαρό κόκορα που δεν είχε πλήρες αναπτυγμένο το λειρί.
Κοκοτσέλι έλεγαν το κοτόπουλο από είκοσι ημερών μέχρι πενήντα ημερών.
Κοντοσούνα, η μικρόσωμη κότα.
Κορδολαίμης, αυτός που έχει μεγάλο λαιμό.
Κοψολείρης, ή κουτσολείρης αυτός που δεν είχε λειρί ή του το είχαν κόψει.
Λειράτος ή μονολείρης, ο κόκορας που είχε ένα μεγάλο λειρί.
Μαυρολείρης, λέγανε τον κόκορα που είχε κατάμαυρο λειρί.
Μπουφουνάτος, ή πουπουλιάρης αυτός που έχει υπερβολικά και φουσκωτά πούπουλα.
Ξεπουπουλιασμένος, αυτός που έχει λίγα πούπουλα.
Ξεφτεριασμένος, εκείνου που του έχουν αφαιρέσει τα πούπουλα στο τέλος των φτερών των, για να μην φτερουγίζει (φτερακάει).
Πουλακίδα ή πουλάδα, έλεγαν την νεαρή κότα.
Σκαλτσουνάτος, με αναπτυγμένα πούπουλα μέχρι τα πέλματα των ποδιών.
Σκουφουνάτος, αυτός που έχει περίσσια πούπουλα στο κεφάλι που μοιάζουν σαν σκούφο.
Τριλείρης, με τρία λειριά.
Τσιροπούλι, έλεγαν το κοτόπουλο από την γέννησή του μέχρι τριών εβδομάδων.
Φραγκοκόρας, ο τσαλαπετεινός.
Φραγκόκοτα, το φαραόνι.
ΧΡΩΜΑΤΑ ΚΟΤΕΡΩΝ:
Τα χρώματα των πούπουλων των πουλερικών είναι ποικίλα και όμορφα. Διακρίνονται τα μονόχρωμα όπως μαύρα, άσπρα, κόκκινα, σταχτιά, και τα πολύχρωμα που λέγονται λαθουρά, δίχρωμα, πετρωτά, λιάρα, ντρένια, μπιρμπιλωτά, πιτσιλωτά κ.ά. όταν τα πούπουλά τους είναι καθαρά και γυαλίζουν έλεγαν ότι ήσαν υγιή και είχαν αρκετό κρέας, ενώ τα λερωμένα υποδεικνύουν ότι το κοτόπουλο αυτό είναι αδύνατο καχεκτικό και άρρωστο.
ΑΥΓΑ
Τα θηλυκά πέραν από το κρέας που προσφέρουν στον άνθρωπο, το πούπουλο και την αναπαραγωγή, μας δίνουν και τα αυγά που είναι μια πρόχειρη γρήγορη τροφή, πλούσια σε πρωτεΐνες, επίσης χρησιμοποιούνται στην ζαχαροπλαστική και παλαιότερα ως συστατικό για την κατασκευή μίγματος (κουρασάνι) των κτιστών για να κτίζουν κτίρια από πέτρα
Η κότα που έκανε μεγάλα αυγά ή δίκροκα την έλεγαν αλανιάρα. Πουλακιδαύγουλο, λέγανε τα δυο με τρία πρώτα αυγά που γεννούσε η πουλακίδα. Επίσης κάπου κάπου έκανε και αυγό άταρο. Το ονόμαζαν έτσι διότι δεν είχε σκληρύνει το τσόφλι του. Όταν εντόπιζαν άταρα αυγά έλεγαν, ότι αυτό δεν είναι καλό για το σπίτι. Οι παλαιότεροι έριχναν μαρμαρόσκονη κάτω ή στο φαγητό τους ή τα τσόφλια από τ’ αυγά ή τριμμένα τσόφλια σαλιγκαριών ή και από κογχύλια ή τζαβίδες που έβγαζε η θάλασσα στην ακτή, τα έτριβαν και τους τα έδιναν μαζί με το φαγητό τους για την έλλειψη ασβεστίου.
Το αυγό προστίθεται σε αρκετά φαγητά και γλυκίσματα. Παλιά το πιο σύνηθες φαγητό από αυγό ήταν το σκέτο βραστό αυγό, το τηγανητό, το γδαρτό (ομελέτα), με πατάτες, τυριά κ.ά. και το αυγό με παστό ο λεγόμενος καγιανάς, επίσης τηγανητό ψωμί με γδαρτό αυγό κ.ά.
Λέγεται ότι τα μυτερά αυγά βγάζουν αρσενικά πουλιά, ενώ τα στρογγυλά θηλυκά. Τα αυγά έχουν δύο χρώματα λευκό και κόκκινο, ενώ υπάρχουν και σε χρώμα πράσινο προς μπλε.
-Άσπορα, έλεγαν τα αυγά που δεν είχαν σπόρο, δηλαδή η κότα δεν είχε πάει με κόκορα.
-Ασπράδι, το περιτύλιγμα του κρόκου.
Αυγοθήκη, η καρτέλα όπου τοποθετούν αυγά.
-Αυγουλάς, εκείνος που πωλούσε αυγά ή έτρωγε πολλά αυγά. Στην ύπαιθρο έτσι έλεγαν και τα σκυλιά που επισκεπτόταν τις φωλιές και έτρωγαν όλα τ’ αυγά.
-Δίκορκο, το αυγό που έχει δύο κροκούς.
-Κλουβίτης ή κλούβιο, το χαλασμένο αυγό.
-Κοκοραύγουλο, λέγεται το πολύ μεγάλο αυγό.
-Κοκοράρχιδο, το αρχίδι του κόκορα.
-Κορκός, το κίτρινο εσωτερικό του αυγού.
-Κορομηλαύγουλο, στην ντοπιολαλιά μας λέγεται το πολύ μικρό αυγό.
-Κότες αυγοπαραγωγής, έλεγαν τις μικρόσωμες κότες που γεννούσαν πολλά αυγά.
-Μονομηνιάτικα ή μονομηναίϊκα έλεγαν τα πουλιά που έβγαζε η κότα, όταν κατά την διάρκεια της επώασης δεν άλλαζε ο μήνας.
-Μούλικα, έλεγαν τα πουλιά που έβγαζε η κλώσα χωρίς να γνωρίζει ο ιδιοκτήτης της ότι αυτή κλώθει.
-Ξεφωλιάστηκε, έχασε τα αυγά δεν έμεινε ούτε ο φώλος.
-Σπόρος αυγού, τα γονιμοποιημένα αυγά τα διακρίνουμε όταν τα ωοσκοπήσουμε βλέπουμε μια σκιά εσωτερικά και κοντά στο κέλυφος.
-Τσόφλι, το κέλυφος, το εξωτερικό του αυγού.
-Φώλος, = το αυγό που παραμένει στην φωλιά για να το βλέπει η κότα την επόμενη φορά που θα πάει να γεννήσει.
ΦΑΓΗΤΑ:
-Το καλύτερο κοκορέτσι για όσους ξέρουν από μεζέδες είναι το κοκορέτσι από εντόσθια πουλερικών. Παρασκευάζεται από τα πνευμόνια, συκώτια, καρδιές, κοτοκοιλιές, κοκοράρχιδα και λίπος και περιτυλίγεται με τα έντερά τους. Η επιτυχία είναι να υπάρχει πληθώρα εντέρων.
-Άλλο ξεχασμένο φαγητό είναι τα πλατάρια ή χεράκι, που για χρόνια ήταν το κρέας της φτώχειας, επίσης εξαιρετικός μεζές ήταν τα πόδια και το κεφάλι των πουλερικών.
-Η γριά κότα με το ζουμί της φτιάχνει την πιο νόστιμη σούπα, ενώ ο κόκορας φημίζεται για την μακαρονάδα του.
-Κοκοροζούμι, το = ζουμί από βρασμένο κόκορα.
-Το κοτόπουλο μαγειρεύεται με πολλές παραδοσιακές συνταγές. Ήταν το γρήγορο και άριστο κρέας για την διατροφή, διότι παλιά το έσφαζαν και το μαγείρευαν. Δεν χρειαζόταν ψυγείο, ούτε να προβληματίζονται όπως με τα μεγάλα σφαχτά.
ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ:
Κακαριέται, λέγεται το κρώξιμο όταν αντιμετωπίζει κίνδυνο ή μετά την γέννηση του αυγού.
Κακαρίζει, φλυαρεί
Κοκολογιέται, η κότα που προετοιμάζεται να κλωσήσει.
Κοκοράκι, το εξάρτημα όπλου που εκπυρσοκροτεί, εξάρτημα μηχανών.
-Κοκοράρχιδο, = ποικιλία σταφυλιού με ρώγα που μοιάζει σαν το αρχίδι του κόκορα. Επίσης κοκοράρχιδα λένε τα βελανίδια και τα υπερβολικά μικρά φρούτα, όπως τοματίνια κ.ά.
Κοκοροπούτσης, αυτός που έχει πάρα πολύ μικρό πέος.
Κοκορογάμης, αυτός που ερωτοτροπεί σε ελάχιστο χρόνο.
Κοκορόγιαννος, ο κουτός, ο άμυαλος.
Κοκορομαχία, η μάχη μεταξύ δύο κοκόρων.
Κοκορόμυαλος, όποιος δεν έχει μυαλό
Κοκοροκέφαλος, ο άμυαλος, αυτός που έχει πολύ μικρό κεφάλι.
Κουτορνίθι, ο χαζός άνθρωπος, ο βλάκας, ο άμυαλος.
Κρεατόπουλα, φυλές από κοτόπουλα που εκτρέφονται μόνο για κρέας
Ορνιθοσκαλίσματα, τα ακατάστατα γράμματα.
Ο κόκορας κι η παρθενιά της νύφης: Αν η νύφη δεν ήταν παρθένα τότε έσφαζαν τον κόκορα και το αίμα το έριχναν στο πουκάμισο του γαμπρού ή στο σεντόνι του κρεβατιού τους. Από την προηγούμενη ημέρα, είχαν φροντίσει και είχαν έναν κόκορα στο υπόγειο του σπιτιού όπου του είχαν φορέσει μια κάλτσα στο κεφάλι για να μην κακαρίζεται ή λαλήσει και τους προδώσει στους γείτονες.
-Εχθροί τους είναι η αλεπού, το κουνάβι, οι νυφίτσες, τα τσακάλια, οι λύκοι, οι κουκουβάγιες, οι λουκαΐνες (γερακόμορφα) κ.ά.
-Παλιά την κοκκιδίαση των πουλερικών και άλλα παράσιτα τα αντιμετώπιζαν με τριμμένο κάρβουνο μέσα στην τροφή, την δε κοτόψειρα με στάχτη και σκόνη ασβέστη.
-Κατά την θεμελίωση κτιρίων έσφαζαν κόκορα μέσα στα θεμέλια τα μάτωναν (έπρεπε το αίμα που έβγαζε κατά την σφαγή να πέσει μέσα στα θεμέλια για να είναι καλορίζικο και σταθερό.
-Για να μην βρικολακιάζουν οι πεθαμένοι, στο νεκροταφείο του Αντρωνίου (όταν το οικοδομούσαν), θάψανε ένα σκυλί και έναν κόκορα. Όποιος βρικολάκιαζε, λάλαγε ο κόκορας και τον έπιανε το σκυλί και τον έτρωγε.
Παροιμίες:
-Αγάλια - αγάλια κοτούλα μου κι εγώ θα σε μαγειρέψω!
-Ακόμη δεν κοιμηθήκαμε κι οι πετεινοί λαλήσανε.
-Αλλιώς λαλεί ο πετεινός κι αλλιώς η κότα.
-Αλλού τα κακαρίσματα κι αλλού γεννούν οι κότες:
-Άμα κλέψει το αυγό, μετά θα κλέψει και την κότα!
-Αν δεν ζεματίσεις καλά τον κόκορα δεν τον ξεπουπουλιάζεις.
-Από που κλάνει η κότα;
-Ας έχω εγώ κόκορα στην αυλή μου κι ας μην λαλεί!
-Άσπρη μαύρη κότα όλες ίδια αυγά κάνουν.
-Αυτός δεν ξέρει ούτε από πού κλάνει η κότα!
-Αυτός δεν σπάει αυγά!
-Αυτός κλώθει!
-Αυτός λάλησε! (τρελάθηκε)
-Γαμήσει δεν γαμήσει ο κόκορας, εμείς αυγό θα φάμε!
-Γεννά κι ο πετεινός του.
-Για τον γαμπρό γεννάει και ο κόκορας και για τον γιο ούτε η κότα!
-Δέκα πουλακίδες μια γριά κότα δεν φκιάνουν!
-Δεν έμεινε ούτε πούπουλο!
-Δεν ξυπνάει το χωριό αν δεν λαλήσει ο κόκορας!
-Είπε ο γάιδαρος τον πετεινό κεφάλα!
-Έκαμε η κότα το αυγό και το κοκοριέται!
-Έκατσε σαν την κοτούλα!
-Ευτούνη είναι παστρικιά σαν τα ποδάρια της κότας!
-Η αλεπού έχει το όνομα κι άλλος τρώει τις κότες;
-Η γριά κότα έχει το ζουμί.
-Η κότα γέννησε το αυγό η το αυγό την κότα;
-Η πεθερά πάντα έσφαζε κόκορα για τον γαμπρό.
-Κάθε κόκορας στην αυλή του λαλεί.
-Και με τούτα και με τα’ άλλα η κλώσα είναι η καλύτερη δασκάλα!
-Κακαρίζονται οι πουλακίδες κακαριέται και η γριά κοτούλα.
-Κάλιο μια χρονιά κόκορας παρά σαράντα χρόνους κότα!
-Κάτσε κοτούλα μου στ’ αυγά σου και μην παρατάς την φωλιά σου!
-Κοιμάται με τις κότες και ξυπνάει με τον ήλιο!
-Κοκοράκι που λαλήσει ακαμάτη θα ανησυχήσει.
-Κόκορας αν δεν λαλήσει το χωριό δεν θα ξυπνήσει!
-Κοκορόμυαλη γυναίκα σαν τον σκύλο απηδιέται.
-Κότα που ξεροκακαρίζει αυγά δεν κάνει!
-Κότα χήνα τον Γενάρη και παπί τον Αλωνάρη.
-Κοτέτσι δίχως κόκορα, σπίτι δίχως άνδρα!
-Λαλήσει δεν λαλήσει ο κόκορας η αυγή θα ξημερώσει.
-Μαλώνουν σαν τα κοκόρια!
-Μας κάνει τον κόκορα!
-Μόνος σου παινεύεσαι; Σαν μουνούχι κοκορεύεσαι.
-Ξημερώνει πριν λαλήσουν τα κοκόρια!
-Όλη την μέρα κόκορας και το βράδυ κοτούλα.
-Όποιος ανακατεύεται με τα πίτουρα τον τρώνε οι κότες!
-Όπου λαλούν πολλοί κοκόροι αργεί να ξημερώσει.
-Όπου χέζει η γριά κότα φυτρώνουν οι πουλακίδες.
-Όσο η κότα κλωσάει, κόκορα δεν ζητάει!
-Όσο κοιμάται η πούτσα τόσο κοκορεύεται το θεριό.
-Όταν λαλεί ο πετεινός χάνονται τα στοιχειά.
-Πετεινός είναι και λαλεί, γιατί άλλη δουλειά δεν ξέρει.
-Πετεινός νυχάτος περπατά και κρίνει.
-Πίνει η κότα το νερό τηράει και τον Θεό!
-Σαν κόκορας στο κοτέτσι!
-Σαν λαλήσει ο κόκορας σωπαίνει το αηδόνι!
-Σαράντα πέντε Γιάννηδες ενός κοκόρου γνώση!
-Σαράντα πουλακίδες, μια γερόκοτα δεν ξεγελούν.
-Σιγά- σιγά κοτούλα μου κι εγώ θα σε μαγειρέψω!
-Σκαλίζοντας η κότα το χώμα έβγαλε τα μάτια της!
-Τα φορτώσαμε στον κόκορα!
-Της κότας το αυγό περιστέρι δεν βγάζει!
-Της πουλακίδας την νοστιμιά η γριά κότα την ξέρει.
-Φάγαμε την κότα σας κι χέσαμε την πόρτα σας!
-Φάει κόκορα νυχάτο και γέρο λαγό αυτιάτο!
-Ψόφησε η κότα που έκανε τα χρυσά αυγά!
Ονοματολόγιο:
Αυγόπουλος, Κόκορης, Πουλακίδας, Πουλιάκης, Πουλιάσης, Πουλάδης, Πουλής, Πούλιος, Πουλόπουλος, Κλωσαράς, Πετεινός, Κοκορίδης, Κοκορόπουλος, Κοκοράκης, Καπώνης, Κοτοπούλης, Κορκολόπουλος, Κορκολάκης, Κορκολίδης, Κότης κ.ά.
Οικισμός:
Κοκοράς, οικισμός της Αρκαδίας
Θρησκεία:
Πριν ο αλέκτωρ λαλήσει τρεις φορές!
Από τις πλέον κακοποιημένες εκφράσεις στη σύγχρονη καθημερινότητα των νέο-Ελλήνων είναι η συγκεκριμένη έκφραση. Πρόκειται για φράση του Ιησού, απευθυνόμενου προς τον μαθητή του Πέτρο (ή Σίμωνα), λίγο πριν από τη σύλληψή του από τους Ρωμαίους στρατιώτες, προβλέποντας ότι ο μαθητής του θα τον αρνηθεί τρεις φορές πριν από το ξημέρωμα, όπως και έγινε… Αναγράφεται στο Κατά Λουκά Ευαγγέλιο (ΚΒ. 61) και στο κατά Ματθαίο Ευαγγέλιο (ΚΣΤ. 34). Το μέγα σφάλμα των περισσοτέρων και η μεγίστη παρανόηση αφορά στο “τρις”, με το οποίο ο Ιησούς αναφέρθηκε στις αρνήσεις του Πέτρου και όχι στις φορές που θα… λαλήσει ο κόκορας! Η φράση λέγεται ως πρόβλεψη για αθέτηση υπόσχεσης και μάλιστα, σύντομα.
Τραγούδια:
Μερικά από τα τραγούδια που αναφέρονται στα πουλερικά:
-«Στου παιδιού μου την χαρά έσφαξα ένα κόκορα…!»
-«Κότα μου κοτούλα μου και πουλακιδούλα μου…!»
-«Της μαύρης κότας τα φτερά…!»
-«…Όσα φτερά και πούπουλα έχει η μαύρη κότα, τόσα ντουφέκια πέφτανε μες του ληνού την πόρτα…!»
-«…Μάγκας πετεινός τσίμπησε άλλη κότα στης γειτόνισσας την πόρτα!
-«Μωρή κοτούλα λαθουρή, τι μας κοκολογιέσαι…!»
-«Κλώσα μου τα πουλιά δεν μου τα ’βγαλες σωστά…!»
-«Οι πετεινοί λαλήσανε τα τραμ κυκλοφορήσανε…!»
Ερωτικό γεροντίστικο δίστιχο:
-«Κόκορας ελάλησε σήκω γέρο γάμησε.
-Δεν μπορώ μωρή γριά παν’ τα αρχίδια μου βαριά.»
Διαλαλητής αγοράς αυγών:
-Αυγά πουλιά αγοράζωωω… όμορφες τσούπες αγκαλιάζωωω…!
Στερεότυπο για φαγητό:
-Τι θα φάμε, δεν μου λες;
-Ψωμί κι ελιές και ένα κάρτο κοτσιλιές!
Ο γαμπράκιας και το κοκορέλι …!
Ένας γαμπράκιας περνάει όξω από το κοτέτσι μιας γυναίκας και αυτή μαύλαγε ένα κοκορόπουλο που είχε. Αυτός πονηρά την ρώτησε:
-Λαλεί το κοκορέλι σου… κυρά μου;
-Έεε… Όπου να ’ναι θα λαλήσει
-Πάντως λαλήσει δεν λαλήσει… εμείς θα το φάμε!
Κό…κορί…τσι!
Μια φορά ένας είχε τέσσερα κορίτσια και προσπαθούσε μπας και πετύχει η γυναίκα του να κάνει ένα αγόρι. Είχε πάει στις μάγισσες και του δώκανε σερνικοβότανα κ.ά. αφού γκαστρώθηκε η γυναίκα του, ήταν σίγουρος ότι εκείνη την φορά θα κάνει αγόρι. Έβλεπε και την κοιλιά της μυτερή και όλοι τον διαβεβαίωναν ότι έχει αγόρι. Μόλις γέννησε η γυναίκα του δυστυχώς για εκείνον έκανε κορίτσι. Ένας φίλος του τον ρώτησε και του λέει:
-Τι βγήκε Αποστόλη κοκόρι ή πουλακίδα;
Αυτός καθώς το είχε πάρει βαριά του λέει:
-Κό…κορί…τσι!
Ο δικτυακός τόπος 
ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ "ΩΛΟΝΟΣ"